Alevilerin Yemek ve Sofra Kültürü?

Alevi ve Bektaşilerin Yemek ve Sofra Kültürü
Adnan Demir

Tüm Anadolu kültüründe olduğu gibi Alevi-Bektaşi topluluklarında da  Sofra  (Yemek yeri, sofra ya da yere serilen örtü) -  Ocak  (ocak) - yemek kavramları kutsallaştırılmış ve literal yorumlarının ötesine geçerek büyümüştür. halk yaşamının her kademesinde yerlerini almıştır.

Bütün bu unsurlar, edebi konular, gelenekler, törenler, inançlar ve ritüeller şeklinde geleneksel yollarla insanların yaşamına ve deneyimlerine girmiştir.

Ocak  (kalp) sadece yemek pişirilen bir yer değildir. Ocak kutsaldır, soydur. Ocak, söndürülmemesi gereken kutsal bir mekandır. Artıklar ocağa atılmaz, murdar şeyler de atılmaz. Ocaktaki ateşin asla sönmesine izin verilmez. Dışarı çıkarsa eve uğursuzluk getireceğine inanılır.

Anadolu Alevilerinde köy, aşiret ve soylar bir ocak,  bir soydan gelen dede ve onun soyuna bağlıdır. Alevi, mensubu olduğu ocak üzerinden düşünülür.

Ocak aynı zamanda olgunlaşma, eğitim yeridir. Tıpkı yemeklerin yanan bir ocakta pişirilmesi gibi, “çiğ” bir insan da ocakta “pişirilir” veya olgunlaşır. Asker  ocağı  , ba ba ocağı ,  pir  ocak  gibi deyimler  insanın olgunlaştığı yer olarak ifade edilir. Ocaklılar, ocakzadeler  (ocak mensupları, ocaktan doğanlar) kavramları  olgunluk, olgunluk ile eş anlamlı olarak kullanılmaktadır.

Malatya ve Maraş yörelerinde yemek yapılan ocağa asla su dökülmez; bunun kıtlık ve kuraklık getirdiğine inanılıyor. Ocağın üzerine tuz atmak da kötü kabul edilir.

Sofra da ocak   gibi sadece “yemek yenen yer” olarak düşünülmemelidir. Serilen sofra, inanç ve edebiyatla birleşerek bir bütün oluşturur. Alevi ve Bektaşi erkekler ve kadınlar sofrada birlikte otururlar. Ancak çok sayıda insan olduğunda çocuklar için ayrı bir sofra kurulur. Sofra genellikle mutfakta olur.

Farklı sofra çeşitleri vardır: günlük sofra, ibadet sofrası ve özel gün sofrası.

Günlük ev sofrasında hane reisinin değişmeyen belirli bir yeri vardır; misafir varsa, ev sahibinin sağına oturmalıdır. Misafir veya dede/baba gibi bir dini lider yoksa namaz vacip değildir.

Böyle bir kişi varsa, o zaman her zaman bir dua okunur. Bu durumda dede veya baba, hane reisinin başına oturur. Baba duayı okuduktan sonra “aşk olsun” der ve ilk lokmayı alır; ancak o zaman yemek başlar.

inançlar

Anadolu Alevilerinin sofra ve yemeklerin yanı sıra yemeklerin yenme biçimleriyle ilgili de çeşitli inançları vardır.

Malatya ve Adana'da sofradan yemek alınmaz, diz çökerek yenmez.

Su, uzun fıçılarda değil, tek yudumlarda içilir.

Alevi kültüründe sofra da misafir de kutsaldır. Yemek başladıktan sonra yemeğin yendiği yere misafir dışında kimse girmez. Sofraya davet edilir ama kimse yerinden kalkmaz, selam vermez; yemekten sonra karşılanır. (Malatya – Hekimhan – Kızılkaya).

Yemek başlayınca sofraya el konulur ve dua edilir.

İnsanların sofraya dokunma şekilleri farklıdır. Afyon yakınlarındaki Emirdağı'nda Aleviler sofraya birer birer el koyarlar. Maraş yöresindekiler, her elin başparmağını masanın üzerine, kalan parmakları masanın altına koyar. Bazı yörelerde sofraya sadece sağ el konulur.

Namaz bittikten sonra baş ve işaret parmağını bir araya getirirler, öperler ve başlarına dokunurlar.

Sofrada yemekten önce dede sofra duasını okur:

Bismişah Bismisah Allah Allah 
Nimmet-i Celil, bereket-i Halil, sefaat-i Resul, inayet-i Ali, Himmet-i Veli ola 
Artsin eksilmesin, taşsın dökülmesin. 
Hak-Muhammed-Ali bereketini vere
Yiyip yedirenlere, pişirip getirenlere nur-i iman ve aşkı şevk ola 
Dertlere derman hastalara şifa ola 
Gittikleri yerde kan ve keder görmeye lokmalariniz kabul ola
Üçlerin, beşlerin, yedilerin, on iki imamlarin, ondört masumu paklarin, onyedi kemerbestlerin, kirklarin
Rical ül gayp erenlerin ve Pir dergahina yazila 
Yiyene helal yedirene delil ola.
Hak saklaya. Hizir bekleye 
gerçege Hüü.. 

Artsın, eksik olmasın, taşsın, dökülmesin.
Allah-Muhammed-Ali ihsanlarını versin Yiyip yedirenlere
, yemek yapıp hizmet edenlere iman ve sevgi nurunu göndersin
Acılara merhem, hastalıklara şifa olsun Gittikleri
yerde, Kan ve keder görmesinler, yemeğini kabul
etsin Üç, Beş ve Yedi ve On İki İmam ve On Dört Masum, On Yedi kemerbest, kırk , Rijal al-Gayb ve Azizler geldi.
Yiyenlere makbul, yiyene delil olsun Allah korusun
ve rehber sizi beklesin
, Doğrusu Allah'ım

Başka bir duada şöyledir:

Bismişah, 
Evvel Hak diyelim, Kadim Hak diyelim
Geldi Ali sofrası ya Şah diyelim
Ya Şah versin bize.
Demine Hü diyelim

Diğer bir dua ise şöyledir:

Allah'ın adıyla
Ali'nin sofrası  geldi, "Ey Hükümdar [Ali]"
diye seslenelim Ey hükümdar, bize
versin, Nefesine Allah diyelim.

Yemeğin sonunda dede veya baba tekrar dua eder.
Aleviler ile Bektaşiler arasındaki farklılıklar kadar yörelere göre de dualar farklılık göstermektedir.
Malatya yakınlarındaki Hekimhan Kızılkaya köyünde yemek vakti namazı şöyledir:

Allah'ın adıyla, eksiltmesin,
çoğaltsın, taşsın, dökmesin
Bir kere yedik Allah'ım bin kat fazlasını
ver (yaptığın iyilik) Allah'ın kitabına yazsın
. On İki İmam'ın kitabı."

Namazdan sonra dua edilir ve dede bir ısırık daha alır.

İbadet toplantılarında yemek ve sofra uygulamalarında da farklılıklar vardır.

Trakya Bektaşileri arasında 'Zikir sofrası', 'Ali sofrası', 'Muhabbet sofrası' ve 'Yunus sofrası' olarak bilinen yemekler yenir.

Anadolu Alevileri arasında lokma olarak bilinen  ve cem sonunda dağıtılan  yiyecekler  önemli bir yer tutar. Lokma bölgeye göre değişir. Genellikle bir kurban içerecektir gibi, doldurulmuş olabilir  k ofte  (Elbistan) veya gıdalar gibi  kömbe  (Sivas, Maraş, Malatya Çorum). Bunlar kurban olarak sunulur ve yemekler birlikte hazırlanır. Hepsinin ortak adı  lokmadır