Okul Yöneticilerinin Atama ve İstihdam Süreçleri

Okul Yöneticilerinin Atama ve İstihdam Süreçleri
Okul yöneticilerini belirleme ve istihdam süreçleri ile okul yöneticilerinin görev kapsamları, ülkeden ülkeye çeşitlilik göstermektedir. Bu çeşitlilik aynı zamanda seçim süreçlerindeki liyakat, şeffaflık, hesap verebilirlik gibi temel yönetişim ilkelerinin hangi kapsamda dikkate alındığını ve uygulamaya yansıtıldığını da ortaya koymaktadır. Karşılaştırmalı bir perspektife dayalı olarak Türkiye’deki yönetici atama ve istihdam süreçleri üzerine bir değerlendirme sunmak amacıyla bu çalışmada Avrupa ülkelerindeki okul yöneticisi atama süreçlerine yer verilecek ve genel eğilimler ortaya konacaktır.

21. yüzyıla gelindiğinde eğitim kurumlarında okul müdürü veya başöğretmen olarak görev yapan okul yöneticilerinin liderlik vasıfları, mesleğin her zamankinden daha fazla vurgulanan bir boyutu olarak karşımıza çıkmıştır. Okul yöneticileri, eğitim ekosisteminin tüm bileşenlerinin uyumlu bir biçimde işlemesini sağlamanın yanı sıra hem eğitim sisteminde, hem de kurum içinde gerçekleştirilen dönüşümlerde kilit bir rol üstlenmektedir. Bu nedenle okul yöneticileri yalnızca eğitim öğretim süreçlerinin değil, idari süreçlerin de verimli ve etkili bir biçimde sürdürülebilmesinin ana aktörleridir. İdari ve eğitsel konuların kesişim noktasında bulunmalarından dolayı iş yüklerinde bu iki taraftan birinin ağır basması, uygulamada sık karşılaşılan bir sorun alanı olsa da; “eğitim lideri” nitelemesi bu iki alanın bir bütün olarak ele alınmasına işaret etmekte ve her iki alanın da gelişim odaklı kılınmasını referans almaktadır.

Okul yöneticilerinin eğitim lideri vasfına erişebilmesi için atama ve istihdam süreçlerinin de bu doğrultuda düzenlenmesine ihtiyaç bulunmaktadır. Zira, okul yöneticilerinin eğitsel ve idari liderlik vazifelerini hangi düzeyde, nasıl bir anlayışla ve nasıl bir yapılanma içinde yürüteceği atama ve istihdam süreçlerine doğrudan yansımaktadır. Mevcut çalışma bu çerçevede Avrupa ülkelerindeki okul yöneticilerini ve uygulamalarını karşılaştırmalı olarak inceleyecektir. İkinci bölümde ise atama ve istihdam süreçlerinin Türkiye’deki güncel durumu tartışılacak, etkili ve verimli eğitim liderlerinin seçilebilmesi ve istihdam edilebilmesi için yapıcı değerlendirme ve öneriler sunulacaktır.

Bu çalışmanın “Avrupa Ülkelerinde Okul Yöneticilerinin Atama ve İstihdam Süreçleri” başlıklı ilk bölümü Eurydice tarafından yayımlanan “Key Data on Teachers and School Leaders in Europe” raporuna dayanmaktadır ve verilerin güncelliği 2013 yılı ile sınırlıdır. Raporun kapsadığı ülkeler AB27 ülkeleri, AB üyeliği 2013 yılında resmileşen Hırvatistan, 2015 yılında AB üyelik sürecinden çekilen İzlanda ile diğer Avrupa Serbest Ticaret Birliği üyeleridir. Söz konusu raporda okul yöneticilerinin atama ve istihdam süreçleri teknik ve yapısal boyutlarıyla ele alınmış, okul yöneticilerinin beceri ve yeterlikleri gibi nitel boyutlara ise değinilmemiştir. Bu sınırlılık göz önünde bulundurularak mevcut çalışmanın birinci bölümü kapsamında ele alınan dört alt başlık (1) okul yöneticilerinden beklenen öğretmenlik ve (2) yöneticilik deneyimleri, (3) okul yöneticiliğine yönelik eğitim programları ve (4) istihdam süreçlerinde izlenen yöntemlerdir. “Türkiye’de Yönetici Atama ve İstihdam Süreçlerinin Güncel Durumu” başlıklı ikinci bölümde ise süreçler teknik, yapısal ve nitelik boyutlarıyla bütüncül olarak ele alınmış, uluslararası karşılaştırmalar da dikkate alınarak değerlendirme ve öneriler ortaya konmuştur.

Avrupa Ülkelerinde Okul Yöneticilerinin Atama ve İstihdam Süreçleri
Okul Yöneticisi Olabilmek İçin Gereken Temel Koşullar
Farklı ülkelerde okul yöneticisi olabilmek için sağlanması gereken koşullar değişiklik göstermekle birlikte, bu alanda baz alınan üç temel kategorinin varlığından söz edilebilmektedir. Bunlardan ilki öğretmenlik deneyimidir. Öğretmenlik deneyimi, çoğunlukla okul yöneticisi olarak atanılacak olan kademede öğretmen olarak çalışılan süreyi kapsamaktadır. İkinci kategori olan idari deneyim, okul idaresinde veya yönetiminde görev alarak edinilen tecrübeye karşılık gelmektedir. Üçüncü kategori ise hizmet öncesi eğitimden ve öğretmen olma yeterliği kazanıldıktan sonra alınan yöneticilik eğitimdir. Koşullara bağlı olarak eğitim, okul yöneticisi olarak atanmadan önce ya da işe alma prosedürü sürecinde ya da atamadan sonraki ilk yıllarda verilebilir. Amacı okul yöneticilerini görevlerini yerine getirebilecek becerilerle donatmaktır. Okul yöneticilerinin sürekli mesleki gelişimi ile karıştırılmamalıdır.

Ülke örnekleri incelendiğinde Belçika (Flaman Topluluğu), Letonya, Hollanda ve Norveç’in resmi olarak yalnızca öğretmenlik yeterliğine sahip olma koşulunu benimsediği görülmektedir. Fakat pratiğe bakıldığında öğretmenlik deneyimi olanlar okul yöneticisi olarak görev yapmaktadır. Norveç’te ise idari deneyim ve yöneticilik eğitimi de dahil olmak üzere yerel otoriteler tüm koşulları belirlemektedir. Diğer tüm ülkeler öğretmenlik deneyimini temel koşul saymakta ve istisna sayılabilecek birkaç koşulu daha gözetmektedir. Yunanistan, Güney Kıbrıs, Litvanya, Birleşik Krallık (Kuzey İrlanda) ve Türkiye’de öğretmenlik deneyimlerinin yanı sıra, idari deneyimlere de kriter olarak yer verilmektedir. Malta, Romanya, Birleşik Krallık (İngiltere ve Galler) ve İzlanda ise profesyonel öğretmenlik deneyimini, idari deneyimi ve yöneticilik eğitimini kapsayan üç ön koşulu da benimsemiştir. İspanya’daki eğitim otoriteleri farklı ön koşullar getirebilmektedir; özerk topluluklarda eş resmi dil için minimum yeterliğin sağlanması buna bir örnektir. Slovenya’da okul yöneticileri için kıdemli danışman veya rehberlik görevlerinde bulunmuş ya da beş yıl boyunca mentör olarak görev yapmış olmak gerekmektedir. Diğer ülkelerden farklı olarak İsveç öğretmenlik deneyimini yönetici olarak görevlendirilmek için ön koşul saymamakta, gerekli bilgilerin eğitim veya deneyim yoluyla edinilmiş olmasını esas almaktadır. Böylece okul yöneticileri farklı bir mesleki arka plana sahip kişilerden de seçilebilmektedir. Mart 2010 sonrası için resmi koşul, İsveç Ulusal Eğitim Bürosunun (The Swedish National Agency for Education) sorumlu olduğu üniversite düzeyindeki spesifik bir eğitimden geçmiş olmaktır.

Genel olarak bakıldığında 21 ülke veya bölgedeki görevlendirmede yöneticilik eğitimi almış olma şartı bulunmaktadır. Ülkelerin çoğunda ilgili eğitimin başvuru öncesinde tamamlanması beklenirken, Çek Cumhuriyeti, Fransa, Avusturya, Slovakya ve İsveç’te başvurudan sonraki belirli bir dönem içinde bu eğitimlerin tamamlanmasına izin verilebilmektedir.

Yöneticilik için gerekli eğitimlerin süresi de ülkeden ülkeye değişebilmektedir. Bu süre 1 hafta (örn. Romanya) uzunluğunda olabileceği gibi, Avrupa Kredi Transfer sistemine göre 60 kredilik bir yüksek lisans programına (örn. Malta) da eşit olabilmektedir. Eğitim programları yönetim, takım kurma, iletişim ve liderlik becerileri, okul gelişimi, okul kuralları ve organizasyonu gibi modüllerden oluşmaktadır. Eğitimlerin içerikleri de teori ya da pratik ağırlıklı olmak üzere değişiklik gösterebilmektedir. Örneğin; İspanya teorik derslerin yanı sıra, staj uygulamalarını içeren bir sürece sahiptir. Bir başka örnek olan Polonya’da ise, yöneticilik için belirli yeterliklerin kazanılmasına yönelik düzenlenen 210 saatlik eğitimden geçilmektedir. İsveç’teki Ulusal Okul Liderliği Eğitim Programı (The National School Leadership Training Programme), teorik eğitimi başöğretmenlerin pratikte uygulayacağı liderlik rolleri ile ilişkilendirerek yürütmektedir. Birleşik Krallık’ta (İngiltere, Galler, Kuzey İrlanda) ise yönetici adaylarının geniş çaplı vaka çalışmalarını, okul içi görevleri ve dokuz gün süreyle başka bir okulda görev yapmayı içeren bir eğitimden geçmesi beklenmektedir ve bu süreçte liderlik görevlerini uygulamaları teşvik edilmektedir.

Şekil 1’de yer verilen verilere istisna teşkil edebilecek farklı durum ve koşullar da bulunmaktadır. Örneğin Belçika’da Topluluğa bağlı bir kurumda sürekli yöneticilik görevine atanabilmek için yöneticilik sertifikasına sahip olunması gerekmektedir. İspanya’da ise hizmet öncesi eğitim programının uzunluk ve organizasyonunu Özerk Toplulukların Eğitim Otoritesi belirlemekte, dolayısıyla bu topluluklardaki eğitimlerin uzunlukları 40 saat ila 14 ay arasında değişiklik gösterebilmektedir. Bir diğer örnek olan Malta’da yöneticilik görevine başvurmadan önce dört yıllık müdür yardımcılığı, bölüm başkanlığı, kaynaştırma eğitimi koordinatörlüğü ya da okul danışmanlığı görevinde bulunmuş olmak gerekmektedir. Hollanda’nın ilköğretim kademesinde öğretmenlik yapabilme yeterliği yalnızca öğretim yükümlülüğünün olması durumunda geçerlidir. Merkezi yönetim kurulu bulunan büyük ortaöğretim kurumlarında ise öğretim faaliyetlerinde bulunmayan kurul üyelerinden öğretmenlik yapabilme yeterliği beklenmemektedir. Slovenya’da okul yöneticileri ilgili pozisyona atandıktan sonraki bir yıl içinde müdürlük sınavına girebilmektedir. İdari deneyimlerle telafi edilebileceğinden hareketle Finlandiya’da yöneticilik eğitimi zorunlu değildir. İngiltere’de ise Şubat 2012 itibariyle yöneticilik eğitimi zorunluluğu kaldırılmıştır.

Okul Yöneticisi Olarak Görev Alabilmek İçin Gereken Asgari Öğretmenlik Deneyimi
Okul yöneticisi olarak görevlendirilebilmek için sahip olunması gereken öğretmenlik deneyimi süresi, ülkeden ülkeye ve kademeden kademeye farklılaşmaktadır. Çoğu ülkede bu süre üç ila beş yıl arasında değişiklik göstermektedir. Bulgaristan, Estonya, Fransa (ISCED 0 ve 1 düzeyi için) ve Litvanya’da bu süre üç, Malta’da 10, Güney Kıbrıs’ta ise okul öncesi düzeyi için 16, genel ortaöğretim düzeyi için 17’dir. Danimarka, Almanya, Avusturya (okul öncesi, ilköğretim ve Hauptschule), Finlandiya, Birleşik Krallık (İngiltere, Galler ve Kuzey İrlanda), İzlanda ve Liechtenstein’da öğretmenlik deneyimi istenmekte ancak süre koşulu bulunmamaktadır. Belçika (Almanca konuşan ve Flaman Toplulukları), Letonya, Hollanda, İsveç ve Norveç’te ise yönetici olabilmek için öğretmenlik deneyimi aranmamaktadır.

Belçika’nın Fransız Topluluğuna bağlı, hibe destekli okullarda gerekli öğretmenlik deneyimi yedi yıl iken, Alman Topluluğunda bu koşul zorunlu tutulmamış, ancak öğretmenlik yapabilme yeterliği ve öğretmenlik deneyimlerine seçim kriterleri arasında yer verilmiştir. Çek Cumhuriyeti’nde öğretmenlik deneyimi doğrudan öğretim deneyimini içerebileceği gibi, aynı ya da benzer bilgileri gerektiren alanlardaki deneyime de karşılık gelebilmektedir. Estonya yönetici adaylarına, yükseköğrenimde pedagojik eğitim görmüşlerse üç yıllık, görmemişlerse beş yıllık öğretmenlik deneyimi koşulunu getirmiştir. Yunanistan yöneticilik için sekiz yıllık hizmet süresi, ayrıca üç yılı ilgili düzeyde olmak üzere beş yıllık öğretmenlik deneyimi kriterine sahiptir. İtalya’da beş yıllık öğretmenlik deneyiminin yanı sıra, süresiz sözleşme sahibi olma şartı bulunmaktadır. Litvanya’da yüksek lisans derecesi olan adaylar için iki yıl olan öğretmenlik deneyimi, yüksek lisansı olmayan adaylar için üç yıl olarak belirlenmiştir. Slovenya’da ise öğretmenlik deneyimi yerine okul danışmanlığı deneyimi de kabul edilebilmektedir.

Okul Yöneticisi Eğitim Programları
Okul yöneticiliğine özgü eğitim programları da yöneticiliğe seçim kriterleri gibi ülkeden ülkeye çeşitlilik göstermektedir. Söz konusu programlar içerik, süre ve eğitim programının sağlayıcıları bakımından farklılaşmaktadır. Bulgaristan, Güney Kıbrıs, Macaristan, Hollanda, İskoçya ve Norveç’te olduğu gibi, benzeri programların mevcudiyeti, söz konusu eğitimin zorunlu seçim kriteri olmasına bağlı değildir. Ülkelerin pek çoğunda çeşitli kurumlar okul yöneticiliğine ilişkin kurslar ve eğitimler sunmakta ve genellikle bu eğitimlerin akreditasyonu bakanlıklar tarafından yapılmaktadır.

Ülke örneklerine bakacak olursak, Bulgaristan’da yıl boyu devam eden beş günlük süresi olan ve çeşitli konulara odaklanan eğitimler Ulusal Eğitim ve Yeterlikler Enstitüsü (The National Education Training and Qualifications Institute) tarafından sağlanmaktadır. Hollanda’da benzer eğitimleri çeşitli kurumlar sağlamakta, fakat yöneticilik için eğitimden geçmiş olma şartı bulunmamaktadır. Diğer tüm kriterler için ise adayların yeterliklerini belgelendirmeleri zorunludur. Hollanda Müdürler Akademisi (Dutch Principal’s Academy), okul yöneticiliğine hazırlık ve hali hazırda okul yöneticisi olanlar için sürekli profesyonel gelişim imkânı sunan ve devlete bağlı olmayan bir yapıda faaliyet göstermektedir. İskoçya’da tavsiye niteliğinde olan Yöneticilik Standartları (Standards for Headship) liderlik gelişimine yön vermek, değerlendirmede bulunmak ve sertifikalandırmak için kullanılmaktadır. Bu standarda ulaşmanın yollarından biri başvurudan önce edinilebilecek olan İskoç Yönetici Yeterlikleri’dir (The Scottish Qualification for Headship). Norveç’te okul yöneticilerinin Ulusal Liderlik Programı’na (National Leadership Programme) katılımları teşvik edilmektedir. Avusturya’da ise ulusal çaptaki sürekli eğitim sayesinde sistem genelinde değişim yaratmak için oluşturulan, forumu olan Liderlik Akademisi (The Leadership Academy) başöğretmenler ve diğer eğitim liderleri için inovasyon eğitimleri sağlamaktadır. Slovenya’da yönetici ve yönetici adaylarının eğitimi ve profesyonel gelişimi, resmi bir kurum olan Ulusal Eğitimde Liderlik Okulu (The National School of Leadership in Education) tarafından yürütülmektedir. Finlandiya’daki Eğitimsel Liderlik Enstitüsü (The Institute of Educational Leadership) ise okul ve yerel eğitim departmanlarının yöneticilerinin hem hizmet öncesi hem de hizmet içi eğitimlerini sağlamakta ve tek bir üniversiteye bağlı olarak faaliyet göstermektedir. Birleşik Krallık’taki (İngiltere, Galler ve Kuzey İrlanda) benzer bir kurum Ulusal Yöneticilik Yeterlikleri (National Professional Qualification for Headship), yönetici olmak isteyen öğretmenlere eğitim sağlamaktadır. Türkiye, Yunanistan, Lüksemburg, Letonya, Danimarka, İrlanda gibi ülkelerde spesifik bir eğitim programı bulunmamaktadır.

Okul Yöneticilerinin İstihdam Süreçleri
Okul yöneticilerinin istihdam süreçlerinde üç temel yönteme başvurulduğundan bahsedilebilmektedir. Bunlardan ilki rekabete dayalı sınavlardır; genellikle merkezi olarak yapılan sınav sonucunu baz alan eleme sonucunda adaylar arasından okul yöneticisi seçilir. Diğer bir yöntem açık işe alımdır; bu kapsamda boşalan pozisyonlar için kurum tarafından ilana çıkılır. Aday listesi yönteminde ise aday ve adayların yeterliklerini de içeren listelerin üst veya orta düzey otoritelere iletilmesi söz konusudur.

Avrupa ülkelerinin üçte ikisinde okul yöneticisi ilanları ve seçim süreçleri okul temelli olarak yürütülmekte, yani açık işe alım sürecine başvurulmaktadır. Ancak bu süreçlere ilişkin yasal düzenlemeler, yükümlülükler farklılık göstermektedir. Örneğin; İrlanda’da pozisyonun duyurusu okulda ve yönetimce belirlenen bir internet sitesinde ya da günlük ulusal gazetelerden birinde yapılarak işe alım süreci yürütülür ve okul yöneticileri göreve getirilir. Kontrole tabi olan okullarda ise okul yönetim kurulu tarafından önerilen adaylar Eğitim ve Kütüphane Kurulu (Education and Library Board) tarafından mülakata alınarak göreve getirilebilir. Benzer şekilde, İngiltere ve Galler’de yerel otoriteler tarafından yönetilen okullarda okul yönetimi boş pozisyon hakkında yerel yönetimi bilgilendirir, ilanını duyurur, seçim kurulu oluşturur, seçilen adaylarla görüşmeler yapar ve görüşme yapılan adaylardan birini atamaları için yerel otoriteye tavsiyede bulunur ve onların kararını onaylar.

Okul yöneticilerinin merkezi olarak ve resmi kurumlar tarafından organize edilen rekabete dayalı sınava tabi tutulduğu ülke sayısı 11’dir. Litvanya örneğinde iki aşamalı bir süreç benimsenmiştir; buna göre ilk aşamada adayların liderlik ve yöneticilik yeterliklerinin yanı sıra temel yetkinlikleri bağımsız bir otorite tarafından ölçülmekte, ilk aşamayı geçen aday ardından okul sahibi (belediye ya da devlet otoritesi), tarafından organize edilen elemeye katılmaktadır. İspanya’da benzer şekilde çoklu aşamalardan oluşan bir seçim süreci işletilmektedir. İlk olarak eğitim otoritesi, memur kadrolarında bulunan öğretmenlere açık ‘liyakat-temelli seçim’ çağrısını yayımlar, adaylar yönetici olmak istedikleri okullara başvuruda bulunur ve ‘seçim komitesi’ işe alım şartlarına göre adayı, adayın akademik ve profesyonel yeterliklerini ve ‘yönetim projesini’ değerlendirir. Son olarak başlangıç eğitimini geçerek dört yıllığına Eğitim Otoritesi tarafından göreve getirilir ve bu dört yılın sonunda görev yenilenebilir.

Almanya, Yunanistan, Güney Kıbrıs ve Lüksemburg, görevlendirmelerde yalnızca aday listelerini kullanmaktadır. Yunanistan’da okul yöneticilerinin seçim ve görevlendirmelerine ilişkin değerlendirme tabloları her dört yılda bir hazırlanmaktadır. Kariyerleri boyunca yeterlikleri, hizmet süreleri, sürekli mesleki gelişimleri, yayınları gibi alanlarda elde ettikleri puanlara göre adaylar mülakata çağırılır ve mülakat sonuçlarına göre okul yöneticisi belirlenir. Lüksemburg’da ise bakanlık çağrıya çıkar, bakan aday önerisinde bulunur ve yönetim konseyinde nihai karar verilir.
Türkiye’de Yönetici Atama ve İstihdam Süreçlerinin Güncel Durumu
Türkiye’deki güncel durumu daha kapsamlı olarak ortaya koyabilmek amacıyla Eurydice tarafından sunulan karşılaştırmalı veriler, bu bölümde Türkiye’deki güncel durum ile desteklenecektir. Bu bölümde yalnızca okul müdürlerinin değil, diğer okul yöneticilerinin de atama ve istihdam süreçlerinin güncel durumu ortaya konacaktır. Bu kapsamda ilk olarak 22 Nisan 2017 tarihi itibariyle yürürlükte olan Millî Eğitim Bakanlığına Bağlı Eğitim Kurumlarına Yönetici Görevlendirme Yönetmeliği uyarınca Türkiye’de yönetici olarak görevlendirileceklerde aranacak genel şartlar, müdür olarak görevlendirileceklerde aranacak özel şartlar ve müdür başyardımcısı veya müdür yardımcısı olarak görevlendirileceklerde aranacak özel şartlara yer verilmiştir (Bkz. Tablo 1,2,3). Ardından da MEB’e bağlı eğitim kurumlarında görev yapmak üzere uygulanan atama süreç ve yöntemleri özetlenmiştir.