Ödül mü, Ceza mı?

“Yatmadan önce etrafta dolaşırken bir korku hissi duyuyorum. İşte yine gidiyoruz."

Bir baba, bir gün aile terapisi ofisimizde, oğlunun yatak önündeki antikacıları anlatan bir açıklama yaptı. Çocuk yatmadan yaklaştığında vahşileşir, ebeveynlerinin yönlerini inatla görmezden gelir ve pijamaların bahsettiği yerde erir. Ebeveynler sinirli ve güdük hissediyordu.

Bahsi geçen oğlanın anne ve babası çok sık duyduğumuz bir soru sordu bize: Bu şekilde davrandıkları takdirde çocuklarını kararlı bir şekilde odalarına göndermeli ve ekran zamanından mı kısmalıydılar (ceza)? Yoksa iyi davranışları karşılığında ona çıkartma ve hediyeler kazandıracak bir sisteme mi başvurmalıydılar (ödül)?

Birçok ebeveyn davranışları yüzünden ceza alarak büyüdü ve kendi çocukları için de bu yönteme bel bağlıyor olmaları son derece anlaşılır bir şey. Ancak cezalar çatışmayı artırma ve öğrenmeyi durdurma eğilimindedir. “Savaş ya da kaç” tepkisine yol açar, yani frontal korteksteki çok yönlü düşünme arka plana atılır ve bunun yerine temel savunma sistemi devreye girer. Cezalar isyankar hissetmemize, utanmamıza ya da öfkelenmemize, duygularımızı bastırmamıza veya nasıl yakalanmayacağımızı düşünmemize sebep olur. Ceza alması durumunda 4 yaşındaki bir çocuk maksimum direnişi gösterir.

O halde ödül için daha olumlu bir seçenek diyebilir miyiz?

Hayır, diyemeyiz. Ödüller cezaların sinsi ikizi gibidir. Aileler onları çekici bulur, çünkü ödüller bir çocuğu kısa süreliğine kontrol etmenize olanak sağlar. Ancak bu etki çabuk geçer ve geri tepebilir: Bir müşterimiz kızından odasını toplamasını istemesi üzerine, “Ne kadar para alacağım?” sorusuyla karşılaştığını anlattı.

Psikologlar yıllardır, ödüllerin doğal motivasyonumuzu ve hazzımızı azaltabileceğini öne sürüyor. Örneğin bir çalışmada, çizim yapmayı seven ve deneysel koşullar altında çizim yapmaları karşılığında para alan çocukların, para almayan çocuklara oranla daha az çizim yaptıkları gözlemlendi. Diğer bir çalışmada, başkalarıyla paylaşmaları karşılığında ödüllendirilen çocuklar da bu eylemi daha az gerçekleştirdiler. Psikologların dediği gibi dışsal ödül çocuğun içsel motivasyonunu gölgede bırakarak ters etki yaratıyor.   

Ödüller ayrıca yaratıcılığın azalmasıyla da ilişkilendiriliyor. 1945 yılında Karl Duncker önderliğinde gerçekleştirilen bir dizi çalışmanın parçası olan “Mum Problemi” deneyinde, katılımcılara bazı malzemeler verildi (bir kutu raptiye, bir mum ve bir kutu kibrit) ve bunları kullanarak mumu duvara tutturmaları istendi. Problemin çözümü, yenilikçi düşünme gerektiriyor – malzemeleri asıl amaçlarından bağımsız bir şekilde kullanabileceğinizi görmeniz gerekiyor (kibrit kutusunu mumluk olarak kullanmak gibi). Bu sorunu çözmeleri durumunda ödül alacakları söylenen katılımcıların çözme hızı ortalama olarak daha düşük çıktı. Ödüller görüş alanımızı daraltıyor. Bu durumda beyinlerimiz özgürce düşünmeyi bırakıyor. Derin düşünmeyi ve olasılıkları görmeyi bırakıyoruz.  

“Cezalar ve ödüller”, çocuklara dair olumsuz varsayımlara dayanıyor aslında: Bizim tarafımızdan kontrol edilmeleri ve şekillendirilmeleri gerektiği ve iyi niyetli olmadıkları varsayımına. Ancak çocukları yetenekli; empatiye, işbirliğine, takım ruhuna ve sıkı çalışmaya yatkın kişiler olarak görmeye başlarsak bu durumu değiştirebiliriz. Bu bakış açısı, çocuklarla konuşma biçimimizi güçlü şekilde değiştirebilir.

Ödüller ve cezalar koşullara bağlıdır, ama çocuklarımıza olan sevgimiz ve saygımız koşulsuz olmalıdır. Hatta, empatiyle hareket ettiğimizde ve çocuklarımızı gerçekten dinlediğimizde, onların da bizi dinleme ihtimali artar. Aşağıda, çocuğunuzla iletişiminizi ve onun davranışlarını nasıl değiştirebileceğinize dair önerilerimiz yer alıyor…

Altta yatan sebeplere bakın
Çocuklar kardeşlerine durduk yere vurmazlar, ebeveynlerini sebepsiz yere görmezden gelmezler ve markette “öylesine” öfke nöbetleri geçirmezler. Gerçekten ne olup bittiğini anlamaya çalışırsak çocuklarımıza vereceğimiz yardım da daha anlamlı ve uzun vadeli olur. Davranışlarının altında yatan sebepleri görmeye çalışmak bile çocukları daha az savunmacı, sınırları ve kuralları dinlemeye daha açık ve problem çözmede daha yaratıcı hale getirir.

“Nazik ol ve elindekini arkadaşınla paylaş, yoksa bugün ekran yok,” demek yerine, “Sanırım yeni oyuncağını paylaşmak konusunda hala pek istekli değilsin. Anlıyorum. Paylaşmak ilk etapta zordur ve sen de bu yüzden biraz sinirlisin. Oyuncağını arkadaşınla beraber oynayabileceğin bir plan oluşturabilir misin? Yardıma ihtiyacın olursa söyle,” diyebilirsiniz.

Ağlamak, direnç göstermek veya fiziksel saldırganlık buzdağının görünen yüzü olabilir. Bunların altında açlık, uykusuzluk, aşırı uyarılma, yoğun duygular hissetme, gelişimsel bir beceri üzerinde çalışmak ya da yeni bir çevreye girmek gibi etkenler yatıyor olabilir. Eğer bu şekilde düşünürseniz, kontrol etme amaçlı bir rakip yerine rehberlik sağlayan bir ortak olabilirsiniz.

Ödül vermek yerine motive edin
Motivasyon, şu mesajla birlikte geliyorsa harikadır: “Sana güveniyorum ve işbirliği yapmak ve yardım etmek istediğine inanıyorum.” Bu ifadeyi ödüllerden ayıran ince ancak çok güçlü bir fark vardır.

“Odanı temizlersen parka gidebiliriz. Yani yapsan iyi olur, yoksa parka gitmiyoruz.” demek yerine, “Odan temizlendiğinde parka gideceğiz. Gitmek için sabırsızlanıyorum! Yardıma ihtiyacın olursa haber ver,” diyebilirsiniz.

Cezalandırmak yerine yardım edin
Ceza fikri, “Yaptıkların yüzünden acı çekmen lazım.” mesajını verir. Çoğu ebeveyn bu şekilde iletişim kurmak istemez, ama bazı konularda hoşgörülü davranmayı da uygun bulmaz. Müjde: Ceza vermeden de sınırlar koyabilir ve çocuklarınızı yönlendirebilirsiniz!

“Kaydırakta tehlikeli hareketler yapıyorsun, bu yüzden inmeni istiyorum. Sana bunu kaç kere söylemem lazım?” demek yerine, “Epey heyecanlandığını görüyorum! Ama seni buradan indirmem gerekecek çünkü bu şekilde oynaman güvenli değil. Gel biraz sakinleş,” diyebilirsiniz.

“Bana karşı kabaydın ve hoş olmayan kelimeler kullandın. Bu kabul edilemez. Telefonunu alıyorum,” demek yerine, “Gerçekten de öfkelisin. Seni duyuyorum. Ama bu kelimeleri kullanman hiç hoşuma gitmedi. Şimdilik telefonunu alıyorum, böylece zihninde biraz yer açıp düşünebilirsin. Hazır olduğunda seni rahatsız eden konularla ilgili daha fazla konuşabiliriz. Ne yapacağımızı birlikte buluruz,” diyebilirsiniz.

Çocukların içindeki doğal çalışkanlığı ortaya çıkarın
İnsanlar doğuştan tembel değildir, özellikle de çocuklar hiç değildir! Kendimizi bir ekibin parçası olarak gördüğümüz takdirde sıkı çalışmayı severiz. Küçük çocuklar da ailenin becerikli üyeleri olmak isterler ve katkılarının değerli olduğunu, göstermelik olmadığını bildikleri takdirde yardımcı olmayı severler. İşi biz yaparken onların sadece “dikkat dağıtıcı” olacakları varsayımını bir kenara bırakın ve yürümeye başladıkları andan itibaren gerçek anlamda yardım etmelerine izin verin.

Yapılması gereken günlük işlerle ilgili bir beyin fırtınası yapmak üzere bir aile toplantısı düzenleyin. Evinizin her üyesine fikirlerini sorun. Çocuklar için tamamlanan işlerin karşısına işaret koyabilecekleri bir iş çizgelgesi hazırlayın (ya da kendi çizelgelerini hazırlasınlar).

Yazının başında bahsettiğimiz uyumaya karşı koyan çocuğun ebeveynleri “buzdağının görünmeyen yüzündeki” sebepleri incelemeye başladılar ve ilerleme kaydettiklerini gördük. Çocukları meğer aşırı yorgunluktan muzdaripmiş, bunun üzerine ailesi de programındaki bazı aktiviteleri iptal etti ve akşamları dinlenebileceği bolca vakte sahip olmasını sağladı. Gerilmeye başladığı anlarda ise annesi onu rahatlatmak için banyo havlusuna sararak ona “en sevdiği dürüm” olduğunu söylüyormuş. Annesi, geç saatlere kadar çalışmak zorunda kaldığı zamanların oğlu için ne kadar zor olduğunu kabul ediyor: “Geçtiğimiz birkaç hafta uyku vaktinde yanında olamadığım için üzülmüş olabilirsin, biliyorum çünkü bu beni çok üzdü. Ne dersin, bu akşam en sevdiğimiz kitabı okuyalım mı?” Günlük rutinindeki her adımı içeren bir çizelge hazırladılar ve ona da fikirlerini sordular. Zamanla, karşı koymayı bıraktı ve yatağa gitme sırasındaki “korku” yerini ebeveyn ile çocuk arasındaki gerçek bağlantıya ve eğlenceye bıraktı.

Bazı anlar her ne kadar mantıksız ve zor gözükse de, her zaman şu mesajı ileten bir iletişim kurmayı seçebiliriz: “Seni görüyorum. Anlamak ve yardım etmek için buradayım. Senin tarafındayım. Bunu birlikte çözeceğiz.”

Kaynak: https://www.nytimes.com/2018/08/21/well/family/which-is-better-rewards-or-punishments-neither.html