• Kelimeleri doğru telaffuz etmeliyiz.
• Parmakla takip etmeden okumalıyız.
• Seviyeye uygun bir hızda okumalıyız.
• Şiiri düz yazıdan ayırt ederek okumalıyız.
• Türün özelliklerine uygun hızda okuma yapmalıyız.
• Vurgu, tonlama ve telaffuza dikkat etmeliyiz.
• Yazım kurallarına ve noktalama işaretlerine dikkat etmeliyiz.
• Bir diyaloğu kahramanları canlandırarak okumalıyız.
• Heceleme, tekrar ve geri dönüşler yapmadan okumalıyız.
• İşitilebilir bir ses tonuyla okumalıyız.

SESSİZ OKUMA

Amaç: Öğrencilerin akıcı ve hızlı okumalarını sağlamaktır. Sessiz okuma, göz hareketleri ve beyinde meydana gelen okuma sürecine dayanmaktadır. Sesli ve sessiz okuma arasındaki en önemli fark, sesli okumanın sadece anlamayı değil, anlatmayı da kapsamasıdır.

Uygulama: Sessiz okuma, her gün veya haftada bir defa uygulanabilir. Öğrenciler, sınıfta okunacak olan herhangi bir metni veya kendi istedikleri bir kitabı öğretmenin belirlediği bir sürede okurlar. Bütün sınıf sessiz okuma sürecine katılırken, öğretmen de sessiz okuyarak öğrencilere örnek olur. Bu süreçte öğrencilerin başkalarını rahatsız etmeden okumalarına dikkat edilir.
Sessiz okuma sürecinin sonunda, sınıfça veya grup içinde metinle ilgili tartışmalar yapılır. “Bu kitabı neden seçtiniz?”, “Kitapta ilginizi çeken noktalar nelerdir?”, “Bu kitabı arkadaşlarınıza tavsiye etmenizin sebebi nedir?” gibi sorular sorularak öğrencilerin kitapla ilgili görüşleri alınır.
Öğrenciler, metinde ilgilerini çeken veya anlamadıkları bölümleri, metni okurken neler hissettiklerini yazılı veya sözlü olarak ifade ederler.

SESLİ OKUMA

Amaç: Öğrencilerin okunan metinde geçen kelimelerin nasıl telâffuz edildiğini ve hangi bağlamda kullanıldığını anlamalarını sağlamaktır. Sesli okuma, öğrencilerin okuma seviyesini belirlemeye yardımcı olurken, dinleyenlerin zihinsel faaliyetlerinin gelişmesine de katkı sağlar. Öğrencilerin düzgün konuşma yeteneğini geliştirir. Sesli ve güzel okuma, dinleyicilerin konuya ilgi duymasını sağlar ve okuma zevki uyandırır.

Uygulama: Sesli okuma farklı şekillerde yapılabilir. Birinci yol, öğretmenin açık ve anlaşılır bir biçimde, herkesin duyacağı bir ses tonuyla örnek okuma yaptıktan sonra, öğrencilere metni kavramaya yönelik sorular sorması ve etkinlikler yaptırmasıdır. İkinci yol, öğretmenin örnek okumasından sonra bir öğrencinin sesli okumasıdır. Üçüncü yol ise, yine öğretmenin örnek okumasından sonra öğrencilerin gruplara ayrılarak her gruptan bir öğrenci veya grubun tamamının sesli olarak okumasıdır. Sesli okumanın en önemli şartı, kelimeleri doğru telâffuz etmek, okuma zevki uyandırmak ve konuşur gibi okumaktır. Sesli okumada hızlı okumaktan çok, uygun yerlerde duraklama yapmak önemlidir. Ses tonu, metindeki duygu ve düşüncelere bağlı olarak ayarlanmalıdır. Okunan metin dikkatle dinlenmeli, okuma süreci kesintiye uğratılmamalı, düzeltmeler ve açıklamalar okumanın sonuna bırakılmalı, aynı parça sebepsiz yere tekrar okutulmamalıdır.

GÖZ ATARAK OKUMA

Amaç: Konunun ayrıntılara girilmeden, ana hatlarıyla kavranmasıdır.

Uygulama: Metnin içeriğini anlamak ve istenen bilgiye ulaşmak için önce metnin başlığına bakılır; uzunluğu ve biçimi incelenerek metin şekil bakımından değerlendirilir. Metnin konusunu anlamak için gözler hızla metin üzerinde gezdirilir. Zihinde oluşan soruların cevabı olabilecek cümleler bütün olarak okunur. Böylece ayrıntılar atlanarak ana fikre ulaşılmış olur. Öğretmen, verilen metnin ana fikrinin bulunması için belirli bir süre verir. Bu süre sonunda öğrencilerin verdikleri cevaplar tartışılır ve ana fikir söylenir.

ÖZETLEYEREK OKUMA

Amaç: Konunun ana hatlarının kavranmasını sağlamaktır.

Uygulama: Metni okumaya başlamadan önce, tahtaya “Metinde geçen şahıs ve varlıklar kimlerdir?”, “Olaylar nerede ve ne zaman geçmektedir?”, “Metnin giriş ve sonuç bölümlerinde ne tür değişiklikler olmuştur?” gibi sorular yazılır. Öğrencilerden metni dinlerken veya okurken bu soruların cevaplarını bulmaya çalışmaları istenir. Okuma süreci zaman zaman kesintiye uğratılarak öğrencilere okunan bölümün özetini çıkarmaları için süre verilir. Okuma bittikten sonra, her bölümün özetini bir veya iki cümle ile yeniden ifade etmeleri ve bu cümleleri birleştirerek tek bir paragrafa dönüştürmeleri istenir. Metin ikinci kez okunur ve öğrenciler gerekli düzeltmeleri yaparlar.

NOT ALARAK OKUMA

Amaç: Öğrencileri okuma sürecinde etkin kılmak, onların önemli bilgi, düşünce ve olayları hatırlamalarını sağlamaktır.

Uygulama: Sesli ve sessiz okuma sırasında öğrencilerden, okuma amaçlarına göre not almaları istenir. Bunun için öğrencilere farklı çalışma kâğıtları verilebilir. Sesli okuma öncesinde öğrencilere, metnin türü ve konusu hakkında bilgi verilerek not alma sırasında dikkat etmeleri gereken noktalara değinilir. Öğretmen, önemli cümleleri veya bölümleri ikinci kez okuyarak öğrencilerin dikkatini çeker. Okuma sonunda öğrencilerin aldıkları notlar değerlendirilir.
Sessiz okuma sırasında öğrenciler, kartlara veya kâğıtlara önemli gördükleri yerleri not ederler.

İŞARETLEYEREK OKUMA YÖNTEMİ

Amaç: Konuyu anlamaya yardımcı olacak anahtar kelime ve kavramlar ile önemli görülen yerlerin belirlenmesidir.

Uygulama: Not alma yönteminden farklı olarak öğrenciler, önemli gördükleri yerleri metin üzerinde işaretler. Öğrenciler altını çizdikleri veya çeşitli işaretlerle belirledikleri bölümleri, kendi cümleleriyle ifade ederek anlamlı bir metin oluştururlar. Böylece, metin ana hatlarıyla kavranmış olur.

TAHMİN EDEREK OKUMA

Amaç: Öğrencileri okuma sürecinde etkin kılmak için metinde geçen duygu, düşünce ve olaylarla ilgili merak uyandırmaktır.

Uygulama: Öğrencilere, metinde geçen bazı kelime ve ifadelerin metnin devamı hakkında fikir verebileceği açıklanır. Tahmin ederek okuma çeşitli yollarla yapılabilir:

1. Metnin verilen kısmı öğrenciler tarafından okunur. Öğretmen, öğrencilerden “metinde gelişen ve gelişebilecek olayları” iki ayrı sütuna listelemelerini ister. Metnin kalan bölümü öğretmen tarafından okunduktan sonra metindeki olayların nasıl sonuçlandığı ayrı bir sütuna yazılır. Bunun için öğrencilere her bölümle ilgili düşüncelerini yazmaları için üç sütundan oluşan çalışma kâğıdı verilir.
2. Öğretmen metnin bir kısmını sesli okur. Öğrencilerde merak uyandıran ifadeler ve bunlarla ilgili sorular tahtaya yazılır. Metnin devamında soruların cevapları bulundukça üstleri çizilir.
3. Öğretmen, öğrencilerden metni okumaya başlamadan önce, metnin başlığı ve görsel unsurlardan hareketle metnin içeriğine yönelik tahminlerde bulunmalarını ister. Sesli okuma sırasında duraklamalar yaparak “Sizce bundan sonra ne olabilir?”, “Metnin devamında olayların tahmin ettiğiniz gibi gelişmesinin sebebi nedir?” gibi sorularla öğrencinin dikkatini metne yoğunlaştırır.

SORU SORARAK OKUMA

Amaç: Okuma öncesinde ve sürecinde öğrencilere sorular hazırlatılarak metin üzerinde düşünmelerini ve metni anlamalarını sağlamaktır.

Uygulama: Bu yöntemin uygulanması iki şekilde gerçekleştirilir:
1. Metin sesli veya sessiz okunduktan sonra öğrenciler, okuma sürecinde zihinlerinde oluşan soruları yazarlar. Gruplara ayrılarak bu sorulara cevap ararlar. Her gruptan veya sınıftan bir öğrenci, bir arkadaşına soru sorar.
2. Öğrenciler metni okumadan önce ve okuma sırasında, metnin başlığı ve görsel unsurlarıyla ilgili zihinlerinde oluşan soruları tahtaya yazarlar. Cevaplandırılan soruların üstleri çizilir.

SÖZ KOROSU

Amaç: Öğrencilerin okuma ve birlikte çalışma becerilerinin geliştirilmesidir.

Uygulama: Bir şiir veya düz yazı bölümlere ayrılarak bir grup öğrenci tarafından birlikte okunur. Öğrenciler gruplara ayrılır. Metnin, öğretmen tarafından okunarak anlaşılması sağlanır. Söz korosu dört şekilde yapılır:

1. Hep birlikte okuma: Metnin tamamı, sınıf veya bir grup tarafından okunur.
2. Grup olarak okuma: Metin bölümlere ayrılarak her grup bir bölümü okur.
3. Karşılıklı okuma: Öğrenciler iki gruba ayrılarak metnin belirlenmiş bölümlerinden birini bir grup, diğer bölümlerini de ikinci grup okur.
4. Nakaratlı metinleri okuma: Öğrenciler gruplara ayrılarak her bölümü bir grup veya bütün gruplar birlikte okur.
Metin okunurken şahıs ve varlık kadrosu, karakter özelliklerini yansıtacak şekilde seslendirilir.

OKUMA TİYATROSU

Amaç: Öğrencilerin metnin yapısını, dilini ve metinde yer alan şahıs ve varlık kadrosunun özelliklerini anlamalarını sağlamaktır.

Uygulama: Metin okunduktan sonradiyaloglara dönüştürülerek tiyatro metni hâline getirilir. Metnin içeriğiyle ilgili değişiklik yapılmaz, konuşma cümlelerinden ve olaylardan hareketle diyaloglar oluşturulur. Her öğrenci okuyacağı bölüme hazırlanır. Aynı zamanda metnin kavranması sağlanmalıdır. Öğrenciler, okudukları bölümde vermeleri gereken duyguyu, metnin bağlamından hareketle açıklayabilmelidir.

EZBERLEME

Amaç: Öğrencilerin hafızalarını güçlendirmek, kültürel ve edebî değere sahip metinlerdeki cümle yapılarını ve söz varlığını kavrayarak Türkçeyi doğru, güzel ve etkili kullanmalarını sağlamaktır.

Uygulama: Öğrencilerin seviyelerine, ilgi ve ihtiyaçlarınayönelik olarakbelirlenen metinler (şiirler, kısa düz yazılar, güzel sözler vb.), belirli bir süre içinde öğrenciler tarafından ezberlenir. Ezberlenen metinler, sınıf içi veya sınıf dışı etkinliklerde sunulur. Böylelikle öğrencilerin söz varlığı zenginleşir, Türkçeyi kurallarına uygun kullanma becerileri ve öz güvenleri gelişir.

METİNLERLE İLİŞKİLENDİRME
Amaç: Öğrencilerin, okudukları metinle diğer metinler arasında ilişki kurmasını sağlayarak düşünme becerilerini geliştirmektir.

Uygulama: Metin okunduktan sonra öğrencilere, daha önce okudukları diğer metinlerle ne gibi benzerliklerinin olduğu sorulur. Metinler arasında yer, zaman, şahıs ve varlık kadrosu, konu, düşünce ve olay bakımlarından ilişki kurmaları istenir. “Bu kitabın konusu ile daha önce okuduğumuz ‘.....’ adlı kitabın konusu arasında nasıl bir ilişki vardır?”, “Bu iki kitap arasında şahıs ve varlık kadrosu yönlerinden nasıl benzerlikler bulunmaktadır?” gibi sorularla öğrencilere yol gösterilir.

TARTIŞARAK OKUMA

Amaç: Öğrencilerin, metinde işlenen konuyla ilgili bilgi, duygu ve düşüncelerini başkalarıyla paylaşmalarınıve onların bilgi ve görüşlerinden yararlanarak farklı bakış açıları kazanmalarını sağlamaktır.

Uygulama: Bu yöntem, metin bölümlere ayrılarak uygulanabileceği gibi metnin bütününe yönelik olarak da uygulanabilir. Tartışma sınıfça veya küçük gruplar hâlinde yapılabilir.Tartışma sonunda varılan ortak düşünceler not edilerek metin hâlinde sunulur. Bütün öğrencilerin tartışmaya katılması ve birbirlerinin düşüncelerine saygı duyması sağlanır.

ELEŞTİREL OKUMA

Amaç: Öğrencilere okudukları hakkında soru sorma alışkanlığı kazandırarak konu hakkında düşünmelerini sağlamak; konuyu olumlu ve olumsuz yanlarıyla ve tarafsız bir bakış açısıyla değerlendirerek kendi doğrularını buldurmaktır.

Uygulama: Metin okunurken öğrenciler, katılıp katılmadıkları yerleri belirler ve zihinlerinde oluşan sorulara cevap ararlar. Duygu, düşünce ve olaylar arasında neden-sonuç ilişkisi kurmaya çalışırlar. Kişisel deneyimlerinden hareketle okuduklarını anlamlandırırlar.
 

SESLİ OKUMA KURALLARI

Bir yazıyı başka insanların dinlemesi için okunmasına sesli okuma diyoruz. Sesli okumanın da kendi içinde bazı kuralları vardır. Şimdi gelin hep beraber bu kuralları inceleyelim.

Sesli okuma becerisi gelişmiş olan öğrenciler bütün derslerde daha başarılı olurken sosyal etkinliklerde de daha fazla rol alırlar. Kısaca sesli okuma becerisi bir öğrenci için hayatı önem taşımaktadır.

Peki, sesli okuma yaparken nelere dikkat etmeliyiz?

Duruş – Oturuş

Sesli okuma yaparken öncelikle oturuşumuza ve duruşumuza dikkat etmeliyiz. Çünkü duruş pozisyonumuz diyafram kaslarımızın çalışmasına ve nefesimize etki etmektedir. Ayaktaysak mümkün olduğu kadar dik duruş içinde olmalıyız. Oturuyor isek dik bir şekilde diyafram kaslarımızın rahat çalışacağı pozisyonda oturmalıyız.

Metne Yakınlık

Okuduğumuz metin ile gözlerimiz arasındaki mesafe çok az olursa cümleleri bir bütün halinde takip etmek yerine harfleri ve kelimeleri takip etmek zorunda kalırız. Bu da okuma hızımızı yavaşlatır. Ayrıca metin gözlerimize çok uzaksa okuduklarımızı iyi göremeyeceğimizden okumamız yine yavaş olacaktır. Doğru uzaklık metin ile gözlerimiz arasında kendi karışlarımızla iki karıştır.

Sesli okuma yapılacak metin mutlaka öğrencilere birkaç defa sessiz okutulmalıdır. Öğretmen tarafından örnek sesli okuma yapılmalı ve gerektiği yerde metin üzerinde aşağıdaki kriterlere uygun notlar aldırılmalıdır.

Sesli Okuma Kriterleri Nelerdir?

Ses Tonu

Sesli okuma yapan bir öğrencinin sesini ortamda bulunan herkesin rahatça işitebilmesi durumudur. Ses tonu çok düşük olan öğrencilerin okudukları işitilmeyeceğinden dolayı anlaşılmaz. Sesi çok çıkan öğrencilerin de kısa sürede ses tellerini yorulacağı için etkili bir sesli okuma yapamazlar.

Duraklama

Duraklamayı çoğu insan sadece noktalarda tam nefes almak, virgüllerde de yarım nefes almak şeklinde bilmektedir. Aslında duraklama daha fazla detay isteyen bir durumdur.

Küçük çocukların nefes tutma süreleri kısa olduğu için okurken sık sık duraklama yapmak zorunda kalırlar. Bu duraklamaları tamlama araları gibi yanlış yerlerde yaparlarsa dinleyenler için metni anlama güçleşir. Örneğin "İnsanların dış görünüşleriyle, iç özeliklerini tanıtan yazılara portre denir." cümlesini "İnsanların dış / görünüşleriyle iç özelliklerini tanıtan yazılara portre denir." biçiminde duraklama elbette yanlış bir duraklama olacaktır.

Aşağıda bir metinde duraklama yapılabilecek yerler işaretlenmiştir. Bu konuda kendini geliştirmek isteyenler sesli okuma yapmadan önce metnin duraklama yerlerini önceden işaretlemelidirler.

Tonlama

Metnin içerisinde bulunan konuşmaların canlandırılması durumudur. Örnek olarak metinde yaşlı bir insanın konuşması varsa o konuşmanın yaşlı bir insan gibi hissettirilmesidir. Tonlamalar dinleyicinin dağılan dikkatini toplamasını ve metnin daha iyi anlaşılmasını sağlayacaktır. Aşağıda bir metinde tonlama yapılması gereken yerler işaretlenmiştir. Ayrıca metnin kahramanlarının konuşmaları dışında kalan kısımlar da anlatıcı tonlamasıyla okunmalıdır.

Vurgu

Vurguyu daha iyi anlatabilmek için şu örneği verebiliriz. Erzurumlular vurgu ile soru sorarlar. "Sen çay içtiin?" Son kelimeyi inceltip, uzatarak cümleye soru anlamı katarlar.

Metinde ilk cümlenin vurgusu ile son cümlenin vurgusu farklıdır. Paragrafların giriş cümlesi ile son cümlesi farklı vurgulanır. Varsa rüzgâr sesleri gibi yansımalar farklı vurgulanır. Ayrıca duygular da (Eyvah!, Yandım!, gibi kelimeler) vurgu ile hissettirilir. Virgüllerde ayrı bir vurgu vardır. Bu vurgu nesnelerin devam ettiğini belirtir. Örneğin "Pazardan elma, armut, kiraz, şeftali aldık." Kısacası her kelimenin kendine ait bir vurgusu vardır.

Telaffuz

Telaffuz kelimelerin doğru okunmasıdır. Gerek dil gelişiminden gerekse de yöresel konuşma ağızlarından dolayı bazı öğrenciler bazı kelimeleri telaffuz etmekte zorlanabilirler.

Bunun için sesli okuma yapılacak metin önceden okutulurken telaffuzu zor kelimeler üzerinde durulmalıdır. Ayrıca tekerleme okuma çalışmalarıyla telaffuz gelişimi sağlanabilir.

Sesli okuma becerisi gelişmemiş bir öğrenci okuduğunu anlayamaz. Okuduğunu anlamayan öğrencilerin derslerde başarılı olma şansı çok düşüktür. Sesli okuma sadece okulda değil tüm hayat boyu insanın karşısına çıkan bir olgudur. Sesli okuma becerisi gelişmiş olanlar kendilerini daha iyi ifade ederler, toplum karşısında daha rahat konuşurlar, okudukları, konuştukları dinleyiciler tarafından daha kolay anlaşılır.

Not: Metinler 2019 MEB Yayınları 4. Sınıf Türkçe Ders Kitabı'ndan alınmıştır.