Ünsüz Yumuşaması Nedir?

Ünsüz Yumuşaması
Türkçede sert ünsüzlerden “p – ç – t – k” biten bir sözcüğe ünlü ile başlayan bir ek getirildiğinde, bu sözcüğün sonundaki ünsüz yumuşayarak “b – c – d – g”ye dönüşür. Bu kurala ünsüz değişimi ya da ünsüz yumuşaması denir.
               Ünsüz yumuşamasında;
             p ünsüzü → b ünsüzüne,
             ç ünsüzü → c ünsüzüne,
             t ünsüzü → d ünsüzüne,
             k ünsüzü → g veya ğ ünsüzüne dönüşerek yumuşar.

Ünsüz Yumuşaması Örnekleri
Sonu “p” ile biten kelimelere örnekler:
Kasap – ı = Kasabı (Ünsüz yumuşaması)
Sebep – ini = Sebebini
Hesap – a = Hesaba
Takip – e = Takibe
Talep – in = Talebin
Mahcup – uz = Mahcubuz
 

Sonu “ç” ile biten kelimelere örnekler:
Ağaç – ı = Ağacı (Ünsüz yumuşaması)
İlaç – ımı = İlacımı
Yamaç – a = Yamaca
Kireç – i = Kireci
Sevinç – ini = Sevincini
 
Sonu “t” ile biten kelimelere örnekler:
Yoğurt – un = Yoğurdun  (Ünsüz yumuşaması)
Tokat – ı = Tokadı
Taklit – ini = Taklidini
Geçit – e = Geçide

Sonu “k” ile biten kelimelere örnekler:
Kelebek – e =Kelebeğe  (Ünsüz yumuşaması)
Kirpik – inde = Kirpiğinde
Kazak – ım = Kazağım
Sağlık – ınız = Sağlığınız
Kayık – a = Kayığa
Gözlük – üm = Gözlüğüm
Sözlük – e = Sözlüğe

NOT: Bu kuralı unutmamak ve her zaman hatırlamak için yumuşamayı 
çağrıştıran“yumuşak” kelimesini ve” p,ç,t,k” harflerini çağrıştıran “peçete kağıdı” kelimesini bir araya getirerek aklımızda tutabiliriz:
“YUMUŞAK PeÇeTe Kağıdı
NOT: Özel isimlerde yumuşama yapılmaz ve yabancı dillerden Türkçeye girmiş bazı alıntı kelimelerde de ünsüz yumuşaması meydana gelmez.
 
Örnekler:        
Doğru                Yanlış
Mehmet’e            Mehmed’e
Yozgat’a             Yozgad’a
Cumhuriyete        Cumhuriyede
hukuku                hukuğu
devlete               devlede
sanata                sanada
milletin                milledin
 
NOT: Bazı tek heceli sözcüklerde yumuşama olurken bazıların ünsüz yumuşaması meydana gelmez.
Örnekler:        
Doğru               Yanlış
Sütü                  südü (Ünsüz yumuşaması olmaz)
Çöpü                Çöbü
Sapı                  Sabı
Koçum               Kocum
Keki                  Kegi
Atın                  Adın
Topa                 Toba
Saçın                 Sacın
 

Aşağıda benzeşme kuralından dolayı çok şekilli olarak bulunan bazı ekleri sıraladık. Sözcüklerde bu eklerle sıkça karşılaşacaksınız:

-dı, -di, -du, -dü, -tı, -ti, -tu, -tü (Görüşen geçmiş zaman eki)     –  Seçtik

-dan, -den, -tan, -ten  (Ayrılma hali eki)   –  Yataktan

–da, -de, -ta, -te  (Bulunma hali eki)        –    Kitapta

-ca, -ce, -ça, –çe (Eşitlik hali eki)            –    Açıkça

-dır, -dir, -dur, -dür, -tır, -tir, -tur, -tür (Bildirme eki)      –   Okumaktır

-cı, -ci, -cu, -cü, -çı, -çi, -çu, -çü (İsimden isim yapma eki)        –   Simitçi

-ca, -ce, -ça, -çe (İsimden isim yapma eki)         –  Farsça

-daş, -taş (İsimden isim yapma eki)       –           meslektaş

-cıl, -cil, -cul, -cül, -çıl, -çil, -çul, -çül (İsimden isim yapma eki)  –         etçil

-gı, -gi, -gu, -gü, -kı, -ki, -ku, -kü (Fiilden isim yapma eki)   –   atkı

-gan, -gen, -kan, ken (Fiilden isim yapma eki)  –  Yapışkan

-gaç, -geç, -kaç, -keç (Fiilden isim yapma eki)  –   Kıskaç

-dır, -dir, -dur, -dür, -tır, -tir, -tur, -tür (Fiilden isim yapma eki)  -Biriktirmek

-dık, -dik, -duk, -dük, -tık, -tik, -tuk, -tük (Sıfat fiil eki) – Geçtiğim yollar

 

            NOT:  Rakamlar ve özel isimlere gelen eklerde de ünsüz benzeşmesi kuralı geçerlidir.

Örnek:  

1985’de Sivas’da doğdum. (Yanlış)

1985’te Sivas’ta doğdum. (Doğru)

---

Ünsüz Yumuşaması

Sözcük köklerinin, gövdelerinin veya bazı ekleri almış hallerinin sonunda bulunan “p, ç, t, k” sessiz harflerinin yanına ünlü harfle başlayan bir ek geldiğinde “p, ç, t, k” sesleri yumuşayarak “p sesi b’ye”, “ç sesi c’ye”, “t sesi d’ye”, “k sesi g, ğ’ye” dönüşür. Bu duruma ünsüz yumuşaması adı verilir.

Ünsüz Yumuşaması Örnekleri

Sonu “p” ile biten kelimelere örnekler:

Kasap – ı = Kasabı (Ünsüz yumuşaması)

Dolap – ım = Dolabım

Cevap – ımı = Cevabımı

Sebep – ini = Sebebini

Rakip – ine = Rakibine

Hesap – ı = Hesabı

Takip – e = Takibe

Sahip – inden = Sahibinden

Muhatap – ınız = Muhatabınız

Talep – in = Talebin

Mahcup – uz = Mahcubuz

Kitap – a = Kitaba

Nasip – im = Nasibim

Sonu “ç” ile biten kelimelere örnekler:

Ağaç – ı = Ağacı (Ünsüz yumuşaması)

İlaç – ımı = İlacımı

Yamaç – a = Yamaca

Demeç – i = Demeci

Kireç – i = Kireci

Topaç –ım = Topacım

Dalgıç – a = Dalgıca

Başlangıç – ında = Başlangıcında

Süzgeç –in = Süzgecin

İnanç – ım = İnancım

Sevinç – ini = Sevincini

Yırtmaç – ı = Yırtmacı

Sonu “t” ile biten kelimelere örnekler:

Yoğurt – un = Yoğurdun  (Ünsüz yumuşaması)

Tokat – ı = Tokadı

Taklit – ini = Taklidini

Senet – iniz = Senediniz

Umut – unu = Umudunu

İnat – ını = İnadını

Geçit – e = Geçide

Kanat – ına = Kanadına

Sonu “k” ile biten kelimelere örnekler:

Kelebek – e =Kelebeğe  (Ünsüz yumuşaması)

Ekmek – i = Ekmeği

Kirpik – inde = Kirpiğinde

Tüfek – e = Tüfeğe

Kazak – ım = Kazağım

Sağlık – ınız = Sağlığınız

Bayrak – ımız = Bayrağımız

Kayık – a = Kayığa

Yaprak – ın = Yaprağın

Kitaplık – a = Kitaplığa

Gözlük – üm = Gözlüğüm

Sözlük – e = Sözlüğe

Kaşık – ı = Kaşığı

NOT: Özel isimlerde yumuşama yapılmaz ve yabancı dillerden Türkçeye girmiş bazı alıntı kelimelerde de ünsüz yumuşaması meydana gelmez.

 

Örnekler:        

Doğru              Yanlış

Mehmet’e         Mehmed’e

Yozgat’a            Yozgad’a

Cumhuriyete     Cumhuriyede

hukuku                hukuğu

devlete                devlede

sanata                  sanada

milletin               milledin

NOT: Bazı tek heceli sözcüklerde yumuşama olurken bazıların ünsüz yumuşaması meydana gelmez.

Örnekler:        

Doğru              Yanlış

Sütü                 südü (Ünsüz yumuşaması olmaz)

Çöpü                Çöbü

Sapı                  Sabı

Koçum             Kocum

Keki                  Kegi

Atın                  Adın

Topa                 Toba

Saçın                Sacın

Doğru              Yanlış

Kalbim             Kalpim  (Ünsüz yumuşaması olur)

Ucu                   Uçu

Göğü                Gökü

Dibi                  dipi

Kabı                 Kapı  (tencerenin kabı)

Bir öğretmen arkadaşımızın, daha çok ilköğretim düzeyindeki arkadaşlarımıza hitap eden ünsüz benzeşmesi ve yumuşaması ile ilgili konu anlatımını inceleyebilirsiniz.

---

 

Ünsüz Türemesi

• Dilimize Arapçadan girmiş bazı sözcükler ünlü ile başlayan bir ek aldıklarında eki alan sözcüğün sonundaki harf türeyerek ikizleşir. Buna “ünsüz türemesi” denir.

Ünsüz Türemesi Örnekleri:

Sır – ını  = Sırrını (Sır kelimesinin son harfi “r” ünlü ile başlayan bir ek aldığı için ünsüz türemesi meydana gelmiştir.)

Hak – ım = Hakkım

Tıb – i = Tıbbi

Şık – ını = Şıkkını

Af – ı = Affı

Had – imi = Haddimi

Red – ine = Reddine

Rab – ine = Rabbin

Zam – ı = Zammı

• Bazı sözcükler “etmek, olmak, eylemek” gibi yardımcı fiillerle birlikte kullanıldıklarında sözcüğün sonundaki ünsüz harfte türeme meydana gelir. Bir isim ve bir yardımcı fiille birlikte kullanılan ve ünsüz türemesi meydana gelen bu sözcükler bitişik yazılır.

Örnekler:

Af – etmek = Affetmek

His – etmek = Hissetmek

Ret – eylemek = Reddeylemek

Hal – olmak = Hallolmak

Zan – etmek = Zannetmek

---

Ünsüz Düşmesi

• Sonu “k” ünsüz harfi ile biten sözcüklere “–cık, -cik, -cuk, -cük, -cek” küçültme eklerinden biri geldiğinde sözcüğün sonundaki “k” harfi ünsüz düşmesine uğrar.

Ünsüz Düşmesi Örnekleri

Ufak – cık = Ufacık

Küçük – cük = Küçücük

Alçak  – cık = Alçacık

Minik – cik = Minicik

Büyük- cek = Büyücek

Sıcak – cık = Sıcacık

Yumuşak – cık =Yumuşacık

• Sonu “k” ünsüzü ile biten bazı sözcüklere “-l,-mse” yapım eki getirildiğinde sözcüğün sonundaki “k” ünsüzü düşer.

Örnekler:

Yüksek – l – mek = Yükselmek

Alçak – l – mak  = Alçalmak

Küçük – l – mek = Küçülmek

Ufak – l – mak  = Ufalmak

Küçük – mse – mek = Küçümsemek

• Bazı birleşik sözcüklerde de ünsüz düşmesi meydana gelebilir.

Örnekler:

Ast – teğmen = Asteğmen

Üst – teğmen = Üsteğmen