Radyasyonlu Çalışmalarda İş Sağlığı ve Güvenliği Materyalleri

DERSİ ÖZETLERİ

Bölüm Özeti 1 

RADYASYON NEDİR? RADYASYON ÇEŞİTLERİ

· Atom, maddenin temel yapı taşını oluşturur; bu yapıda çekirdek içerisinde proton ve nötron bulunurken, bu çekirdeğin etrafında elektronlar döner.

· Radyasyon kavramı, enerjinin bir yerden başka bir yere aktarılması olarak tanımlanabilir.

· Elementlerin sınıflandırılmasında periyodik tablo esas alınır.

· Elektromanyetik dalgaların sınıflandırılmasında kullanılan yöntem elektromanyetik spektrumdur.

· İnsan gözüyle algılanabilen ışığın dalga boyu yaklaşık olarak 400 ile 700 nanometre arasında değişirken, bu aralık dışındaki elektromanyetik dalgalar görsel olarak algılanamaz.

· Bir elektromanyetik dalganın frekansı arttıkça, enerjisi de artar ve dalga boyu azalır.

· Aynı proton sayısına sahip fakat farklı nötron sayısı ve dolayısıyla farklı kütle numarasına sahip atomlar, izotop olarak adlandırılır.

· Elektromanyetik dalgaların sınıflandırılmasında elektromanyetik spektrumdan yararlanılır.

· formülü ile yarı ömrü belirlenir.

· Kararlılık gösteren çekirdeklerde, Z veya N değerleri 2, 8, 20, 28, 50, 82 gibi sihirli sayılarda olabilir.

· Bağlanma enerjisi,

Bölüm Özeti 2 

RADYASYON TARİHÇESİ VE RADYASYON ÇEŞİTLERİ

Radyasyon, temelde iki farklı formda mevcuttur: parçacık tipi ve dalga tipi. İnsan sağlığına olan etkileri göz önünde bulundurularak ve etkileşim mekanizmalarına dayanarak, radyasyonu iki ana kategoriye ayırabiliriz: iyonize edici radyasyonlar ve iyonlaştırıcı olmayan radyasyonlar. İyonize edici radyasyonlar, insan sağlığı üzerinde zararlı etkilere sahip olabilmekte ve parçacık tipi radyasyonlar bu kategoriye girmektedir. İyonlaştırıcı olmayan radyasyonların insan sağlığına direkt bir zararı genellikle bulunmamaktadır.

Radyasyon, tarihsel olarak ilk kez X-ışınlarının keşfiyle bilinir hale gelmiştir. Bu keşfi takiben Marie Curie ve Pierre Curie, radyoaktiviteyi ortaya çıkarmıştır. Bunun ardından yapılan bir dizi araştırma hem radyobiyoloji alanını hem de teorik ve deneysel fizik alanlarını ilerletmiş, ayrıca endüstride radyasyon teknolojilerinin geliştirilmesine katkı sağlamıştır.

Radyasyon, hem insan yapımı teknolojik kaynaklardan hem de doğal yollarla çevremizde bulunmaktadır. Bu iki tür kaynaktan gelen radyasyon, çevremizde her zaman bir miktar bulunmakta ve bu sebeple biz de sürekli olarak düşük seviyede radyasyona maruz kalmaktayız. Bu maruz kalınan radyasyon dozu, yaşam tarzımıza, ikamet ettiğimiz yere ve çeşitli diğer faktörlere bağlı olarak değişkenlik gösterebilir. Bu nedenle radyasyonun potansiyel etkilerini ve nasıl korunabileceğimizi anlamak, modern yaşamın önemli bir parçası haline gelmiştir

Bölüm Özeti 3

IŞINLANMA, SOĞURULAN DOZ, DOZ EŞDEĞERİ KAVRAMLARI VE ZIRHLAMA PRENSİPLERİ

Radyasyon içeren bir ortamda çalışma gerekliliği olduğunda, aşağıdaki önlemler alınmalıdır:

• Kurşunla takviye edilmiş koruyucu önlükler

• Yüzü korumak için saydam ve etkili yüz koruyucular

• Radyasyonun gözlere zarar vermesini önlemek için kurşun gözlükler

• El ve bilekleri korumak adına kurşunlu eldivenler

• Üreme organlarını ve tiroid bezini koruma amacıyla gonad ve tiroid koruyucular

• Çalışanın maruz kaldığı radyasyon dozunu izlemek ve kaydetmek için kişisel dozimetre cihazları kullanılmalıdır.

Radyasyon çeşitlerine göre seçilecek zırhlama malzemeleri şunlar olabilir:

• Alfa İçin → İnce ve hafif malzemeler, örneğin kağıt

• Beta İçin → Alüminyum ve plastik gibi ince metaller

• Gama ve X-Işınları İçin → Özkütlece yoğun malzemeler, örneğin kurşun, demir ve beton

• Nötron İçin → Hidrojen elementi bakımından zengin moleküller ve maddeler, örneğin beton, su ve parafin

Radyasyondan etkin bir şekilde korunmak için uygulanması önerilen üç temel ilke bulunmaktadır:

Radyasyona maruz kalınan süreyi minimum seviyeye çekmek (Zamanı Kısıtlama): Radyasyona maruz kalma süresi, mümkün olduğunca kısa tutulmalıdır.

Radyasyon Kaynağından Uzak Durmak (Uzaklık İlkesi): Radyasyon kaynağına olan uzaklık, olabildiğince fazla olmalı, böylece radyasyondan alınan doz azaltılabilir.

Etkin Zırhlama Yapmak (Zırhlama İlkesi): Radyasyon kaynağı ile vücut arasına, radyasyonu zayıflatacak maddeler (zırhlar) yerleştirilmelidir. Bu, radyasyonun vücuda ulaşmasını ve vücuttaki dokulara zarar vermesini sınırlar.

Radyasyon niceliği	Eski birim	S.I Birimi (güncel)	Aralarındaki bağıntı
Işınlanma dozu	Röntgen (R) 2.58 x 10 -4 C/kg	NA (Air Kerma) C/kg	1 C/kg = 3876R 1R = 2.58 x 10 -4 C/kg
Radyoaktivite	Curie (Ci) 3.7 x 10 10 sn -1	Becquerel (Bq) 1 sn -1	1 Ci = 3.7 x 10 10 Bq
Doz eşdeğeri	Rem Rad x W R	Sievert Gy x W R	1 Rem = 1 x 10 -2 Sv 1 Sv = 100 Rem
Soğrulan doz	Rad 10 -2 Joule/kg	Gray Joule/kg	1 Rad = 1 x 10 -2 Gy 1 Gy = 100 rad

X-ışınları için zayıflatma faktörü:

İkincil engel hesabında saçılma hesabı:

Sızıntı radyasyonu için de hesaplama faktörü

Belirli bir sürede alınan radyasyon dozu, doz hızı ile zamanın çarpımı ile hesaplanır:

Bölüm Özeti 4

RADYASYONUN ENDÜSTRİDE VE SAĞLIK SEKTÖRÜNDE NÜKLEER FİZİK TABANLI UYGULAMALARI 

Hem endüstride hem de medikal alanda radyasyon tabanlı teknolojiler yaygın olarak kullanılmaktadır. Endüstride, özellikle nükleer güç santralleri, Fransa gibi gelişmiş ülkelerde elektrik üretimi için önemli kaynaklar oluşturmaktadır. Bu santraller, enerji ihtiyacını karşılamada etkili bir çözüm sunarlar. Radyasyon tabanlı uygulamalar ile malzemelerdeki yüzey çatlakları ve kusurlar hassas bir şekilde tespit edilebilmekte, malzeme karakterizasyonu ve yapısal analizler gibi kritik işlemler de etkin bir şekilde gerçekleştirilebilmektedir. Bu yöntemler, endüstrinin kalite kontrol süreçlerinde vazgeçilmez bir role sahiptir.

Medikal alanda ise, radyasyon temelli teknolojiler, modern tıbbın vazgeçilmez bir parçasıdır. Radyobiyoloji alanında, kanser tedavisinde kullanılan radyoterapi yöntemleri, hastalar için umut ışığı olmaktadır. Bunun yanı sıra, tanı koyma süreçlerinde de radyolojik görüntüleme cihazları, özellikle MR ve CT gibi cihazlar, hastalıkların erken teşhisinde büyük bir önem taşımaktadır. Bu cihazlar, dokuların ve organların detaylı görüntülerini elde ederek doktorların daha doğru ve hızlı teşhis koymalarını sağlamaktadır.

Ayrıca, radyasyon teknolojileri, tarım sektöründe de kullanılmaktadır. Tohumların ışınlanmasıyla elde edilen mutasyonlar, daha verimli ve hastalıklara dayanıklı bitki türlerinin geliştirilmesine olanak sağlamaktadır. Bu uygulamalar, gıda güvencesi ve sürdürülebilir tarım pratiği açısından büyük bir potansiyel sunmaktadır.

Bölüm 5 Özeti

RADYASYONUN BİYOLOJİK ETKİLERİ, AKUT VE KRONİK ETKİLERİ, ALARA PRENSİBİ

· İyonize radyasyonun insan sağlığı üzerinde olumsuz etkiler bırakacağı aşikardır. Çok yüksek miktarda radyasyon dozuna maruz kalındığında ani ölümler dahi yaşanabilir.

· Radyasyonun etkileri şu şekilde sınıflandırılabilir:

· Radyasyondan korunmada ICRP tarafından belirlenen 3 temel prensibe uyulmalıdır. Bu prensipler sırasıyla gerekçelendirme (Justification), optimizasyon (ALARA) ve doz sınırlandırmalarıdır.

· Gerekçelendirme ilkesine göre Kişinin maruz kalacağı radyasyon etkileri göz önünde bulundurulmalı ve fayda sağlamayan her türlü radyasyon uygulamasından kaçınmalıdır.

· ALARA (as low as reasonably achievable) alınacak tüm ışınlanmaların mümkün mertebe en az doza indirgenmesi gerektiği prensibidir.

· Doz sınırlandırmaları prensibine göre kişinin maruz kalacağı etkin doz kesinlikle sınırlandırılmalıdır ve olası zararlı biyolojik etkiler önlenmelidir.

· Maruz kalınan radyasyonun miktarı ile bu radyasyon sonucu ortaya çıkabilecek hastalıkların gelişimi lineer olarak artmaktadır. Bu modele Lineer – eşiksiz model adı verilmektedir. Lineer – eşikli modelde ise düşük doz radyasyon, belli bir radyasyon değerine ulaşana kadar zararlı etkisi olmayacağı varsayılır. Bu eşik değeri başta 50 mGy olarak kabul edilmiştir. Health Physics Society’ye göre ise bu değer 10 Rad’dır.