İlk Türk Devletlerinin Teşkilat Yapısı

İlk Türk devletlerinin teşkilat yapısı incelendiği zaman; kağan, hatun, yabgu, kurultay, ayukı, aygucı, buyruk, şad, tigin gibi devlet teşkilatında önemli rolleri olan güçlü kişiler ve bazı kurumlarla karşılaşılır.

Türklerde Güneş’in doğduğu yer kutsal olarak kabul edildiği için devletin doğu kısmını asıl hükümdar olan kağan, batı kısmını ise genelde yabgu unvanıyla kağanın kardeşi ya da hanedan üyelerinden biri yönetirdi.

TÜRKLERDE DEVLET TEŞKİLATI
A. İlk Türk devletlerinde devlet teşkilatı
B. Türk-İslam devletlerinde devlet teşkilatı
C. Klasik dönem Osmanlı devlet teşkilatı
Ç. Tanzimat dönemi Osmanlı devlet teşkilatı
D. Meşrutiyet dönemi Osmanlı devlet teşkilatı
E. Cumhuriyet dönemi devlet teşkilatında gelişmeler
 

İLK TÜRK DEVLETLERİNDE DEVLET TEŞKİLATI
İlk Türk Devletlerinde Devlet Anlayışı
Türklerde devlete İl (el) adı verilirdi. İl aynı zamanda barış anlamında kullanılmıştır.
Devleti yöneten hükümdar yönetme yetkisini Gök tanrı dan alır ve yaptığı tüm işlerden de
Gök Tanrı ya karşı sorumludur.( Kut Anlayışı)
Hükümdar devleti keyfi yönetemez, hükümdarın yetkilerini Töre ve Gök tanrı dini kısıtlardı.
Türkler Devlete baba, Vatana (ülke) ana demişlerdir.

Türk Cihan Hâkimiyeti Anlayışı: Türklerin dünyayı yönetme ve dünyaya hâkim olma fikridir.
Türklerde Devleti Oluşturan Unsurlar:
a- Bağımsızlık(Oksızlık) : Türklerin sahip olduğu atlı göçebe yaşam tarzı, onların
özgürlüklerine düşkün olmalarını ve bağımsızlığın milli bir karakter olmasını sağlamıştır.
b- Halk(Millet) : Türklerde halk sınıflara ayrılmamıştır.Kişilerin ekonomik ve sosyal hakları
bulunmaktaydı.”Halk Devlet İçin Değil; Devlet Halk İçindir.” Anlayışı hakimdir.
c-Ülke(Vatan-Toprak) : Türkler özgür olarak yaşadıkları ve egemenlik haklarını tam olarak
kullandıkları topraklara yurt , ülke ,
uluş adını vermişlerdir.
d- Teşkilatlanma : Türkler teşkilatlanma, devlet kurma becerileri yüksek bir millettir.Tarih
boyunca hiçbir zaman devletsiz
kalmamışlardır.Devleti oluşturan boylar ,güçlü bir siyasi birlik sağlayarak devleti
yaşatmışlardır.
2. Türklerde Ordu
Türklerin tarih boyunca birçok büyük devlet kurmalarının temel etkenlerinden birisi güçlü
ordulara sahip olmalarıdır. Bozkır
göçebe hayatının zorlukları Türklerin mücadeleci ve disiplinli bir yapıya sahip olmalarına
neden olmuştur.
11. SINIF SEÇMELİ TARİH DERSİ (TÜRK KÜLTÜR VE MEDENİYET TARİHİ)
Türk Ordusunun genel özellikleri şunlardır.
a- Türk ordusunda ücretli askerlik yoktur. Halk kadın erkek ayırt edilmeksizin her an savaşa
hazır durumda olduğu için Türk milleti için ordu-millet deyimi kullanılmıştır.
b- Sürekli ordunun bulunduğu Türk devletlerinde ordunun temeli atlı askerlere dayanır.
c- İlk düzenli orduyu Hun hükümdarı Mete 10 luk askeri sisteme göre( onbaşı, yüzbaşı ,
binbaşı , tümenbaşı ) oluşturmuştur.
d- Ordunun başında savaşlara kağan gider, diğer hanedan üyeleri komutan olarak orduya
Komuta ederlerdi.
e- Türk ordusunun temel silahları ok-yay ve kılıçtır.
f- Savaşlarda Turan taktiği (Hilal Taktiği– Kurt kapanı-Sahte Ricat) tekniği kullanılır.
NOT: İlk Türk devletlerinde Kağanı koruyan seçme muhafız birliklerine Böri, Keşifler yapan
akıncı birliklerine deYelme denir.
3. Devlet Yönetimi
a- Kağan:
Türk devletlerinde devletin başı, hakimiyeti Tanrıdan alan hükümdardı. Hükümdar kutsal
sayılır ve ona tanrı tarafından
bazı güçler verildiğine inanılırdı. Tanrı tarafından verilen bu güçler ;
Kut ( Siyasi iktidar-Yönetme gücü, becerisi)
Ülüg-Ülüş(İktisadi güç-Hükümdarın ülkeyi zenginleştirmesi ve halka bu bolluğu adil şekilde
üleştirme paylaştırma gücü)
Küç( savaş Yeteneği- Savaş kazanma becerisi) tür.
Kağan olabilmek için hükümdar ailesinden gelmek ve erkek olmak şartı vardı.
Töreye göre hükümdar 2 şekilde tespit edilirdi;
1- Kurultay tarafından seçilen
2- Baş hatunun en büyük oğlu.
İlk Türk devletlerinde hükümdarın unvanları; Kağan, Han, Yabgu, İl-teber, Şanyü ve İdikut
Hükümdarlık Sembolleri; Otağ, Taht, Sancak, Davul, Sorguç, Kemer, Kılıç ve Kamçı
Kağanın görevleri: 1- Ülkeyi düşmanlardan korumak 2- Ülkede birlik be barışı sağlayıp
boyları bir arada toplamak 3- Töre kurallarını uygulamak 4- halkı adaletli ve eşit yönetmek 5-
Halkı giydirip doyurmak, refah seviyesini artırmak 6- ordunun başında sefere gitmek 7-
Devlet görevlilerini atamak 8-Savaşa ve barışa karar vermek 9- Elçileri göndermek ve
kabul etmektir.
Kağanın eşine hatun ya da katun denirdi. Hatunlar kendine has tahtına oturur, kurultay
katılır, elçileri kabul eder, savaşa
katılır ve hükümdar öldüğünde çocuklar küçük ise bir müddet devleti hatun yönetirdi.
11. SINIF SEÇMELİ TARİH DERSİ (TÜRK KÜLTÜR VE MEDENİYET TARİHİ)
Kağanın erkek çocuklarına Tigin denirdi. Tiginler küçük yaştan itibaren Ataman(İnal-İnanç)
adı verilen öğretmenler gözetiminde şehirlere yönetici olurlardı.
Hunlar ülkeyi Orta-Doğu-Batı olmak üzere üç kısma ayırarak yönetirdi.Ortayı hükümdar
doğuyu veliaht Tiginler batıyı ise hanedan üyeleri yönetirdi. Göktürk ve Uygurlar da ise ülke
doğu-batı olarak ikili teşkilatla yönetilirdi. Doğuda kağan batıda ise hanedan üyeleri vardı.
b- Hükümet:
İlk Türk devletlerinde hükümete ayukı denirdi. Ayukının başında aygucı ve üge adı verilen
vezir vardı. Ayukı halk arasında sevilen ve hanedan üyesi olmayan kişilerden seçilirdi.
Hükümette birçok görevliler vardı. Bu görevlilere buyruk(Bakan) adı verilirdi. Bu görevliler;
Erkin(İlteber devlet memuru) – buyruk (bakan) – Tudun(Vergi memurları) – Tutuk(Vali)
Bitikçi(kâtip)-Otacı(Hekim)-subaşı-(ordu komutanı) - Agıçı (Hazine görevlisi) –
Tamgacı(Mühürdar)
c- Kurultay:
İlk Türk devletlerinde devleti ilgilendiren konuların görüşülüp karar bağlandığı meclislere
Kurultay denirdi.
Kurultay üyelerine Toygun denilmekte olup Kağan-Hatun-Vezirler-Devlet memurları-Boy
Beyleri-Komutanlar ve
halkın ileri gelenleri kurultaya katılırdı.
Hunlarda Kurultay yılda 3 defa toplanırdı.
I. Kurultay; Kışın toplanır ve Dini mahiyette konular görüşülür.
II. Kurultay; İlkbaharda toplanır ve kağana bağlılık kurultayıdır.
III. Kurultay; Sonbaharda toplanır Savaş ve sayım kurultayı da denir. Halk ve hayvanlar
sayılırdı.
Kağanı da genellikle Kurultay tespit ederdi. Kurultayın bulunması Türklerde demokratik bir
devlet yapısı olduğunu gösterir. Her boyun küçük kurultayları da vardı. Kurultay sonrası Toy
denilen şenlikler tertip edilirdi.
B. TÜRK-İSLAM DEVLETLERİNDE DEVLET TEŞKİLATI
Türk-İslam Devletlerinde Devlet Anlayışı
Orta Asya da kurulan ilk Türk-İslam devleti Karahanlılar dır.
İlk Türk devletlerindeki anlayışlar Türk-İslam devletlerinde de devam etti.
Türk-İslam devletlerinde Devlet anlayışının dayandığı temel esaslar ;
a- Töre b-İslam dini c- Türk-Cihan hakimiyeti d- Cihat anlayışı şeklindedir.
Türk-İslam devletlerinde Din ve devlet işlerinin ayrıldığı Laiklik ilkesi görülür.1058’de Abbasi
Halifesi siyasi otoriteyi Selçuklu Hükümdarı Tuğrul Bey’e bıraktı. Halife ise dini otoriteyi
temsil etti.
11. SINIF SEÇMELİ TARİH DERSİ (TÜRK KÜLTÜR VE MEDENİYET TARİHİ)
2- Merkez teşkilatı
a-Hükümdar:
İlk Türk devletlerindeki Kut inancı (Tanrı tarafından Kutsanma-Tanrı tarafından verilen
güçler) İslamiyet'in kabulüyle İslami anlam kazanarak Allahın takdiri ve nasibi olarak
değiştirildi.
Tahta geçme konusunda aynı şartlar devam etti. Bu da taht kavgalarına ve iç karışıklıklara
neden oldu.
İlk Türk-İslam devletlerinde Kurultay benzeri yapılar olmadığı için hükümdarın yetkileri çok
genişti. Hükümdar saray, hükümet, ordu ve adaletin başı olduğundan tüm güçleri (YasamaYürütme-Yargı) elinde toplamıştı.
Türk-İslam Devletlerinde hükümdarın kullandığı unvanlar; İlig , Hakan , Han , Sultan dır.
Gazneli Mahmut sultan ünvanını kullanan ilk Türk hükümdarıdır.
Türk-İslam devletlerinde hükümdarlık sembolleri, İlk Türk devletlerindeki sembollere ilave
olarak Hutbe ve Hilat da eklendi.
Sultanın erkek çocuklarına melik yada şehzade denilmekte olup Selçuklularda hükümdarın
erkek çocukları şehirlere vali olarak gönderilirdi. Buna Atabeylik sistemi denir. Melik-Şehzade
öğretmenlerine Atabey denir.
b-Saray :
Türk-İslam devletlerinde saray 3 kısımdan oluşurdu.
1- Harem (Hükümdar ve ailesinin oturduğu bölüm)
2- Selamlık (devletin idare edildiği bölüm)
3- Enderun(Memurların yetiştirildiği okul bölümü)
Karahanlılarda saraya Kapu, Selçuklularda Dergâh ya da Bargâh denirdi.
Sarayda birçok görevli bulunurdu. Bunların başında ise Hacip bulunurdu. Hacip Sultan ve
Vezirden sonra en yetkili üçüncü görevli idi. Sarayda diğer görevliler ise Hares Emiri (saray
güvenlikçisi) , silahtar (Hükümdarın silahlarını korur) , Abdar(Hükümdarın Temizlik işleri) ,
Çaşnigir(Hükümdarın Yiyecek işleri) , Şarabdar(Hükümdarın içecekleri)
, Camedar (Hükümdarın Elbiseleri) Candar (sarayı dışarıdan gelen sadırlara karşı korur) ,
Alemdar(Bayrak ve sancakları korur savaşa götürür.) , Emir-i Ahur(Sarayın atlarına bakar) ,
emir-i Şikar(Hükümdarın av işleri)
c-Hükümet:
Hükümetin başında Karahanlılarda Yuğruş Gaznelilerde Hace-i Buzurg Selçuklularda ise
Vezir vardı. Vezir Sultan dan sonra en yetkili kişidir.
Karahanlı, Gazneli ve Selçuklularda hükümet işleri Divan adı verilen dairelerde görülürdü.
Türk-İslam devletlerinde belli başlı divanlar, görevleri ve en büyük görevlileri şunlardır.
11. SINIF SEÇMELİ TARİH DERSİ (TÜRK KÜLTÜR VE MEDENİYET TARİHİ)
1- Divan-ı Saltanat (Karahanlılarda Divan-ı Ali, Gaznelilerde Divan-ı Vezaret): Başkanı vezir
olup devletle ilgili tüm işler burada görüşülür. Diğer divanların başkanları katılır.
2- Divan-ı Tuğra (Karahanlılarda Divan-ı Tuğra- Gaznelilerde Divan-ı Risalet) : Başkanı Tuğrai
olup devletin tüm iç ve dış yazışmalarını yapar.
3- Divan-ı İstifa (Karahanlılarda Divan-ı İstifa- Gaznelilerde Divan-ı Vekâlet) : Başında Müstevfi
olup Devletin her türlü mali işleriyle ilgilenir.
4- Divan-ı İşraf (Karahanlılarda Divan- ı İşraf – Gaznelilerde Divan-ı İşraf) Başında Müşrif olup
Teftiş divanıdır.
5- Divan-ı Arz ( Karahanlı-Gazneli de aynı): Başında Emir-i Arız olup Askeri işlerle ilgilenir.
3- Taşra Teşkilatı
Karahanlılar da eski Türk ikili idare sistemi bir müddet devam etmiştir. Ancak Karahanlı,
Gazneli ve Selçuklularda ülke Eyalet-Şehir-kasaba-Köy olarak idari birimlere ayrılmıştır.
Eyaletleri Şıhne denilen askeri vali ile Melik adı verilen Hanedan üyeleri valiler yönetirdi.
Askeri işlerden ise subaşı, Mali işlerden Amil yada imga, Adli işlerden Kadı ya da Kadil Kudat,
belediye işlerinden ise muhtesipler sorumlu idi.
Şehirleri Amid adı verilen askeri valiler yönetirdi. Diğer yöneticiler Eyaletler ile aynı idi. Türkİslam devletlerinde posta teşkilatına da önem verilmiş, ayrıca Berid adı verilen görevliler
Taşradaki görevlileri kontrol eder, raporları merkeze gönderirdi.
4- Ordu Teşkilatı
Türk-İslam Ordusunun genel özelikleri
a- İlk Türk devletlerinde onlu askeri sistem uygulanmamıştır.
b-Ordunun aslı yine Türklerden oluşmasına rağmen Türk İslam devletlerinde başka
unsurlarda orduya alınmaya başlamıştır.
c-Atlı birliklerin yanı sıra yayalarda kullanılmaya başlanmıştır.
d-Ok yay kılıç önemli silahlardır.
e-Hükümdarlar ordu komutanıdır.
f-Turan taktiği uygulanmıştır.
g- Orduya GULAM SİSTEMİ ile asker yetiştirilirdi.
h- İlk kez Hz. Ömer Döneminde kullanılan askerî ikta ( ikta sistemi) Büyük Selçuklular
tarafından geliştirilip Türk ordusunda uygulanmıştır.
GULAM SİSTEMİ: Gulam askerleri, çoğunluğu Türklerden olmak üzere, satın alma yoluyla
savaşlarda esir edilenlerle küçük yaşlarda toplanan çocukların gulamhane adı verilen asker
yetiştirme merkezlerinde yetiştirilmesi ile oluşturuldu.
Not: Osmanlıda Devşirme sistemi, Pençik Usulü, benzer usullerdir.

HÜKÜMDAR
(Kağan)
Özellikleri
Bilge, alp (kahraman), erdemli ve adaletlidir.

Görevleri
Devleti, milleti ve töreyi düzene koyar.
Halkın ihtiyaçlarını karşılar.
Asayişi sağlar.
Halkın refah düzeyini arttırır.
Halkın sevgisini kazanır.
Kullandığı Unvanlar
Kağan, hakan, tanhu, şanyü, han, yabgu, idikut, ilteber, erkin, ilteriş

Hâkimiyet Sembolleri
Otağ (hakan çadırı), örgin (taht), kılıç, nevbet (davul), kur (kemer), berge (kamçı), kama (bıçak), kotuz (sorguç), tuğ (sancak), ordu, yay, toy (ziyafet)

Yabgu
Ülkenin batı kısmını yöneten hanedan üyesidir.
Hatun
Hatun, kağanın eşidir ve devlet işlerinde söz sahibidir. Hatunlar gerektiği zamanlarda devlet reisliği ve naiplik (vekillik) de yaparlardı.
Kurultay (Kengeş, Toy)
İlk Türk devletlerinde ülke meselelerinin görüşülüp karara bağlandığı yerdir.
Ayukı (Hükûmet)
Devlet işlerinin yürütülmesini sağlardı. Hükûmetin başında aygucı veya üge adı verilen bir görevli bulunurdu. Asya Hunlarından itibaren Türklerde hükûmet üyelerine buyruk (bakan) denilmiştir.
Şad
Hanedan üyesi komutanlara verilen isimdir.
Tigin
İlk Türk devletlerinde kağanın erkek çocuklarına tigin veya elig denilirdi. Tiginlere tecrübe kazansınlar diye bazı bölgelerin yönetimi verilirdi. Tiginleri; ataman, inal veya inanç gibi isimlerle anılan kişiler yetiştirirdi.
Yukarıdaki tabloda, ilk Türk devletlerinden olan Hunlar, Kök Türkler ve Uygurlar için geçerlidir. Hazarlarda ise durum biraz farklıdır. Hazarlarda yönetimin başında kağan olsa da devlet işlerini bek denilen görevli yürütürdü.

Kaynak: MEB Türk Kültür ve Medeniyet Tarihi ders kitabı