Gazel nedir, gazel türleri ve özellikleri nedir, gazel kısaca özeti

Gazel, Divan edebiyatında en yaygın kullanılan şiir biçimlerinden biridir. Diğer bir ifade ile; Divan edebiyatında, genellikle aşk, şarap gibi konuların, seyrek olarak da öğretici ve felsefi konuların işlendiği, 5-15 beyitten oluşan şiirlere gazel denir. Arapça’da “kadınlarla âşıkça söyleşi” anlamına gelen ve aşkı, güzelliği, eğlenceyi, içkiyi konu edinen gazel, ilk kez Arap edebiyatında bir şiir biçimi olarak doğdu. İlk gazeli yazan şairin 530 yılında ölen İmruü’l-Kays olduğu söylenmektedir. Ama gazel Arap edebiyatında, özellikle İslam dininin ilk dönemlerinde, işlediği konular gereği hoş karşılanmadı. İran edebiyatına geçtikten sonra, şairler arasında çok tutulduğu gibi tepki de görmedi ve başarılı örnekleri ortaya çıktı. İran edebiyatının etkisiyle Divan şiirine giren gazelin en güzel örneklerini özellikle Fuzuli, Baki, Şeyhülislam Yahya, Nabi, Nedim ve Şeyh Galib gibi şairler verdiler.

Gazel, beyit denen ikili dizelerden oluşur. İlk beyte “matla” (doğuş yeri), son beyte ise “makta” (bitiş yeri) denir. Gazelde beyit sayısı genel olarak beş ile dokuz arasındadır. Bunun dışında üç beyitlik gazellere rastlandığı gibi beyit sayısı 15’i bulan gazeller de vardır. Gazelde ilk beytin dizeleri kendi arasında, öbür beyitlerin ikinci dizeleri ise ilk beyit ile uyaklıdır.

Kimi gazellerin her beyti birbiriyle uyaklıdır. Bu biçimdeki gazele “zincirleme; ardı ardına” anlamına gelen “müselsel” ya da “musarra” gazel denir. Şair şiirde kullandığı adını (mahlas) ya son ya da sondan bir önceki beyitte anar. Bu beyitlerin adı da “mahlashane”dir. Gazeller ele aldıkları konulara göre de adlandırılırlar. Aşkı, aşkın yarattığı acıyı, mutluluğu, ayrılığı konu alan gazellerin adı “âşıkane”dir. İçki, eğlence ve yaşamdan alınan tatları konu alıyorsa bu tür gazele de “rindane” denir. Ayrıca konusu yalnızca kadın olanlara “şuhane”, öğretici konuları öğüt verici biçimde işleyenlere “hâkimane” adı verilir.

Gazelde beyitler arasında doğrudan bir anlam bağlantısı olmamakla birlikte ele alınan konu gazelin bütününe egemendir. Divan düzenlenirken gazel bu divanın en önemli bölümünü oluşturur. Gazeller bir divanın içinde uyak ya da rediflerinin son harflerine göre Arap alfabesindeki harf sırasına uygun olarak yer alır.

Divan Edebiyatındaki Gazel Türleri

• Gazel-i Muvaşşah: Akrostiş (Baş harflerinde isim olan uygulama) olarak kaleme alınan gazel türüdür.
• Musammat Gazel: İç kafiye kullanılarak yazılmış olan gazellere bu ad verilir. İç kafiyelerden bölünür ve bu durumda murabba ortaya çıkmış olur.
• Nâ-tamam Gazel: 3-4 beyit olarak yazılmış olan küçük gazellere verilen addır.
• Müşterek Gazel: İki şairin birlikte oluşturdukları ve söyledikleri müşterek gazel olarak adlandırılır.
• Mükerrer Gazel: Her mısrasında aks sanatının yapılmış olduğu gazellere verilen addır. Edebiyatımızda çok kullanılmayan bir türdür.
• Müzeyyel Gazel: Zeyl kelimesinden gelen ve arttırılma şeklinde kullanılan bir tabirdir. Gazelde ise mahlası söyleyen şairin sonrasında bir kişiyi övmek için şiirinde ekleme yapmasıdır. Bu türde arttırılarak kaleme alınan gazellere Müzeyyel gazel adı verilir.
• Mülemmâ Gazel: Arapça, Türkçe ve Farsça dillerinden birkaç tanesini ya da hepsini bir arada kullanarak şairlerin yazdığı gazel türüdür.

Konularına Göre Yazılan Gazeller:

1- Aşıkâne Gazel: Aşkla yaşanan hazzın ve mutluluğun, yaşanan ayrılığın, yaşattığı elemi ve yaşanan acıyı dile getiren yarin vefasız oluşundan yakınmayı dile getiren gazeldir. Fuzuli bu tarz gazellerde en iyi ve ünlü şairler arasında yer alır.

2- Rindâne Gazel: Rind, dünyadan zevk almayı yaşam biçimi yapmış içki içen, eğlenmeyi seven, sefa sürmeyi ve zevki seven ve kendi iç dünyası ile ahlak üstü olduğunu düşünen ermiş kişi demektir. Bu kişilerin kaleme aldığı gazellere; Rindâne Gazel denir. Divan edebiyatımız da Baki Rindane Gazel yazanlar arasında örnektir.

3- Hikem-i Gazel: Edebi konularda ve ahlakla ilgili birçok öğüt verme şeklinde kaleme alınan gazel türüdür.

4- Şuhan-e Gazel: kadının güzelliğinden, cezp edişinden ve kadından ve aşktan duyulan zevki anlatan gazele verilen addır.

5- Sofiyane Gazel: Dini inançları, Tasavvufu konu olan ve tarikatları konu alan gazellerdendir.

Gazeller kasidelerden daha samimi ve içten anlatım yönüyle ayrılırlar ve daha güzel içerikler taşırlar. Gazeller aruz ölçüsüyle yazılan şiirlerdir. Gazelde şairin adının geçtiği beyite ‘’Taç Beyit’’ adı verilmektedir.

Gazelin Özellikleri:

1- Beyit sayısı 5 ile 15 arasında değişir. ama genelde bu sayı 5, 7, 9 beyittir.
2- İlk beyit kendi arasında kafiyelidir. Gazelin kafiye düzeni (örgüsü) şöyledir; aa, ba, ca, da, ea, fa
3- Gazelin ilk beytine matla(doğuş yeri) denir.
4- Gazelin son beytine makta (bitiş, kesiliş yeri) denir.
5- Şairin isminin geçtiği beyte taç beyit denir.
6- Gazelin en güzel beytine beytü’l-gazel denir. Bu beyte Şah beyit de denir.
7- Gazelde genelde anlam bütünlüğü aranmaz, anlam beyitte tamamlanır.
8- Bir gazelin bütününde aynı konu işleniyorsa, böyle gazellere yek-ahenk gazel denir.
9- Bütün bir şiirin aynı söyleyiş güzelliğine sahip olduğu gazellere yek-âvâz gazel denir.
10- Divan edebiyatı şairleri bütün maharetlerini gazelde ortaya koyarlar. Büyük şair olmanın en büyük ölçütü gazellerdir.
11- Gazelde konu aşk, şarap, güzellik ve aşkın ıstırabıdır.
12- Bazı gazellerin matladan sonra gelen beyitlerinde mısralar ortalarından bölünebilir. Bu durumda gazele iç kafiye hakimdir. Böyle gazellere musammat gazel denir.
13- Aruz vezniyle yazılır.
14- Fuzûlî, Bâkî, Nedim, Şeyh Galip, Taşlıcalı Yahya Bey vb. gazelin önemli isimleridir.

Gazel Örnekleri

GAZEL
Bende Mecnûn’dan füzûn âşıklık isti’dâdı var
Âşık-ı sâdık benim Mecnûn’un ancak adı var

N’ola kan dökmekte mâhir olsa çeşmin merdümü
Nutfe-i Kabildir ü gamzen gibi üstâdı var

Kıl tefâhur kim senin hem var benim tek âşıkın
Leyli’nin Mecnûn’u Şîrin’in eğer Ferhâd’ı var

Ehl-i temkinim beni benzetme ey gül bülbüle
Derde yok sabrı onun her lahza bin feryadı var

Eyle bed-hâlim ki ahvâlim görende şâd olur
Her kimin kim devr cevrinden dil-i nâşâdı var

Gezme ey gönlüm kuşu gâfil fezâ-yı aşkda
Kim bu sahranın güzergâhında çok sayyâdı var

Ey Fuzûlî aşk men’in kılma nâsıhtan kabûl
Akl tedbîridir ol sanma ki bir bünyâdı var
Fuzuli

GAZEL
Benî candan usandırdı cefâdan yâr usanmaz mı
Felekler yandı âhımdan murâdım şem’i yanmaz mı

Kamû bîmârınâ cânan devâ-yî derd eder ihsan
Niçin kılmaz manâ derman menî bîmâr sanmaz mı

Gamım pinhan dutardım ben dedîler yâre kıl rûşen
Desem ol bî vefâ bilmen inânır mı inanmaz mı

Şeb-î hicran yanar cânım töker kan çeşm-i giryânım
Uyârır halkı efgaanım karâ bahtım uyanmaz mı

Gül’î ruhsârına karşû gözümden kanlu âkar sû
Habîbım fasl-ı güldür bû akar sûlar bulanmaz mı

Değildim ben sanâ mâil sen etdin aklımı zâil
Bana ta’n eyleyen gaafil senî görgeç utanmaz mı

Fuzûlî rind-i şeydâdır hemîşe halka rüsvâdır
Sorun kim bû ne sevdâdır bu sevdâdan usanmaz mı

GAZEL
Gittin ammâ ki kodun hasret ile cânı bile
İstemem sensiz olan sohbet-i yârân-ı bile

Devr-i meclis bana girdâb-ı belâdır sensiz
Mey-i rahşânı değil sâgar-ı gerdânı bile

Bağa sensiz varamam çeşmime âteş görünür
Gül-i handânı değil serv-i hırâmânı bile

Sineden derd ile bir âh edeyim kim dönsün
Aksine çerh-i felek mihr-i dırahşânı bile

Hâr-ı firkatle Neşâtî-i hazinin vâ hayf
Dâmen-i ülfeti çâk oldu girîbânı bile
Neşati

GAZEL
Öyle ser-mestem ki idrâk etmezem dünyâ nedir
Ben kimem sâkî olan kimdir mey û sahbâ nedir

Gerçi cânândan dil-i şeydâ için kâm isterem
Sorsa cânân bilmezem kâm-ı dil-i şeydâ nedir

Vasldan çün âşık-ı müstâğni eyler bir visal
Âşıka mâşukdan her dem bu istiğnâ nedir

Hikmet-i dünyâ vü mâfihâ bilen ârif değil
Ârif oldur bilmeye dünyâ vü mâfihâ nedür

Ah u feryâdın Fuzûlî incidibdir âlemi
Ger belâ-yı ışk ile hoşnûd isen gavga nedir
Fuzuli

GAZEL
Şükrâne senin yoluna bin cân ola bir gün
Kim hazretine ermeğe imkân ola bir gün

Aşkın yoluna ok gibi can doğruluk eyler
Tâ kaşlarının yayına kurbân ola bir gün

O zülf-i perîşan bana görsen neler eyler
Demez bana kim gönlü perîşân ola bir gün

Ağyârı sürüp gönlüm evin halvet edindim
Tâ kim gele ol yâr ana mihmân ola bir gün

Ey bülbül-i dilhaste melûl olma kafeste
Kim menzilin ol bağ ü gülistân ola bir gün

Hem bâd-ı sabâ ere beşâret vere gülden
Hem gonce dahi gül gibi handân ola bir gün

Hicrân sonucu vasla dönüp şâdola Dâî
Bu gamdan onun derdine dermân ola bir gün
Ahmet Dâî

GAZEL
Her gören ayb etti âb-ı dîde-i giryânımı
Eyledim tahkîk görmüş kimse yok cânânımı

Lâhza lâhza hûblar gördüm ki dil kasdındadır
Pâre pâre eylerim men hem dil-i sûzânımı

Çoh yetirme göklere efgânım ey kâfir sakın
İncinir nâ-geh Mesîhâ işidip efgânımı

Kılma her sâ’at beni rusvâ-yı halk ey berk-i âh
Eyleme rûşen şeb-i gam külbe-i ahzânımı

Çıkma ey dîvâne bâzâr-ı melâmetten deyu
Muttasıl çâk-i girîbanım tutar dâmânımı

Hansı bütdür bilmezem îmânımı gâret kılan
Sende îmân yok ki sen aldın diyem îmânımı

Ey Fuzûlî câna yetmiştim gönülden şükr kim
Bağladım bir dilbere kurtardım andan cânımı
Fuzuli

GAZEL
Senin yüzün güneştir yoksa aydır
Canım aldı gözündeki ne eydir

Benim iki gözüm bilgil canımsın
Beni cansız koyasın sen bu keydir

Gözümden çıkma kim bu ev senindir
Benim gözüm sana yahşı saraydır

Ne oktur bu ne oktur değdi senden
Benim boyum süniydi şimdi yaydır

Temâşâ-çün beri gel kim göresin
Nite gözüm yaşı ırmak u çaydır

Senin boyun budakdan ağdı geçti
Cihân imdi yüzünden yaz u yaydır

Bugün aşkın odından ıssı aldık
Bize kayı değil ger kar u kaydır

Bana her gece senden yüz bin assı
Benim her gün işim senden kolaydır

Veled yoksuldu sensiz bu cihanda
Seni buldu bu kezden bey ü baydır
Sultan Veled